Kuti Mwalekanya Shani Icalungama ku Calubana?

NANI akwata amaka ya kutweba ifyalungama ne fyalubana? Ilyo lipusho lyaipushiwe pa kutendeka fye kwa bantunse. Ibuuku lya mu Baibolo ilya Ukutendeka litila, Lesa ainike umuti mwi bala lya Edene ati, “umuti wa kulengo kwishibo busuma no bubi.” (Ukutendeka 2:9) Lesa aebele abantu ba kubalilapo babili ukukanalya ifisabo fya kuli uyu muti. Lelo, umulwani wa kwa Lesa Satana Kaseebanya, atile nga ca kuti baliliile kuli uyu muti, amenso yabo “yakashibulwa” kabili ‘bakaba nga Lesa, abaishibo busuma no bubi.’—Ukutendeka 2:16, 17; 3:1, 5; Ukusokolola 12:9.

Adamu na Efa balekabila ukupingulapo—bushe bafwile ukumfwila ifyo Lesa alebeba ukukuma ku cisuma ne cibi nelyo bafwile ukukonka ifipimo fyabo abene? (Ukutendeka 3:6) Basalilepo ukukanaumfwila Lesa kabili baliliile ku muti.  Bushe ico bacitile calolele mwi? Pa kukanaumfwila ifipimo fya kwa Lesa, balangile ukuti bena pamo no bufyashi bwabo kuti baba fye bwino nga ca kuti baipangila abene ifipimo pa lwa fisuma ne fyabipa. Lelo bushe abantunse balitunguluka ilyo besha ukupashanya Lesa pa kuibikila abene ifipimo?

Amatontonkanyo Yalekanalekana

Pa numa ya kupituluka mu fisambilisho fya ba mano ya buntunse abalumbuka mu myanda ya myaka iyapita, icitabo ca Encyclopædia Britannica citila, ukufuma fye pa nshita ya kwa Socrates umuGriki wa mano ya buntunse ukufika mu myaka ya ba1900, kwaliba “ukukansana ukwingi pe shiwi lya ubusuma e lyo ne cifwile ukuba e cipimo ca fisuma ne fyabipa.”

Ku ca kumwenako, aba mano ya buntunse abaGriki, e bali bakafundisha balumbuka mu myaka ya ba400 B.C.E. Balesambilisha ukuti ifipimo pa calungama ne calubana fyashintilile pa fyo abantu abengi batemenwe ukucita. Kafundisha umo pali bene atile: “Ifintu fyonse ifyo abantu ba mu musumba bamona ukuti fyaliba fye bwino, ninshi cine cine fyaliba fye bwino muli uyo musumba, kulila fye abene e fyo baletontonkanya.” Ifi nge fyo caba, ninshi na baJodie, abo tulandilepo mu cipande cifumineko balekabila ukusenda shilya ndalama pantu abantu abengi mu bwikashi bwabo nelyo “umusumba” e fyo bengacita.

Lelo ifi te fyo Immanuel Kant uwa mano ya buntunse uwaishibikwe sana, mu myaka ya ba1700 aletontonkanya. Ulupapulo lwa Issues in Ethics lutila: “Immanuel Kant e lyo na bambi . . . baletontonkanya sana ukuti cila muntu alikwata insambu sha kuisalila ifintu umwine.” Ukulingana no kutontonkanya kwa kwa Kant, baJodie abene e bali no kupingulapo nga ca kuti bali no kusenda shilya ndalama nelyo iyo kulila fye tapali uo balepusula. Tabalekabila ukusuminisha amatontonkanyo ya bantu ba mu bwikashi bwabo ukuba e fipimo fyabo.

Lelo bushe baJodie bapwishishe shani ubu bwafya? Bakonkele ukufunda kwa kwa Yesu Kristu, uwali ne mibele yatashiwa ku Bena Kristu na bashili Bena Kristu. Yesu afundile ati: “E ico, fyonse ifyo mufwaya abantu bacite kuli imwe, e fyo na imwe mucite kuli bene.” (Mateo 7:12) Umwanakashi alipapile nga nshi ilyo baJodie bamupeele indalama mupepi na K395,420,000. Ilyo babepwishe ico bashasendele shilya ndalama, baJodie balondolwele ukuti bene ni Nte ya kwa Yehova kabili batile no kuti: “Te kuti nsende ishi indalama pantu te shandi.” BaJodie bamwene ukuti calicindama ukumfwila amashiwi ya kwa Yesu ayalembwa muli Baibolo pali Mateo 19:18 ayatila: “Wilaiba.”

Bushe Amatontonkanyo ya Cintubwingi E Yafwile Ukututungulula?

Abantu bamo kuti batila baJodie bacitile ubupumbu pa kuba aba cishinka. Lelo tatulekabila ukucetekela ifilelanda abantu pa mulandu fye wa kuti nabafula. Natulangilile, nga ca kuti mwaleikala mu bwikashi umo abantu abengi basumina ukuti ukupeela abana amalambo kwalisuminishiwa, nga fintu abantu ba kale bamo baletontonkanya, bushe nga mwatontonkenye ukuti uyo musango waliba fye bwino?  (2 Ishamfumu 16:3) Tutile mwafyalilwe mu bwikashi umo bamona ukuti caliba fye bwino ku muntu ukulya umuntu munankwe. Bushe ico kuti capilibula ukuti ukulyo muntu takwabipa? Nangu ca kuti umusango umo waliseeka, tacipilibula ukuti ninshi waliba fye bwino. Kale sana, Baibolo yalisokele kuli ico citeyo, aiti: “Wilakonka cinabwingi ku fibi.”—Ukufuma 23:2.

Yesu Kristu alandile pa mulandu na umbi uwa kuba abacenjela ku kukonka icinabwingi ilyo tulefwaya ukulekanya icalungama ku calubana. Asokolwele ukuti Satana e “kateeka wa pano calo.” (Yohane 14:30; Luka 4:6) Satana abomfya icifulo akwata ku kulufya “aba pano isonde bonse.” (Ukusokolola 12:9) E ico, nga mwashintilila pa fintu fyaseeka ukuti e ko mwakulaishibila icisuma ne cibi, kuti mwalakonkelesha amano ya kwa Satana, kabili ico kuti caba kayofi kabipisha.

Bushe Kuti Mwacetekela Amatontonkanyo Yenu?

Bushe umuntu umo umo afwile ukuisalila umwine icalungama ne calubana? Baibolo itila: “Ku kwiluka kobe we mwine wishintililako.” (Amapinda 3:5) Nga cinshi? Umulandu wa kuti abantunse bonse balipyana ulubembu ulubalenga ukufilwa ukupingula bwino. Ilyo Adamu na Efa bapondokele Lesa, basalilepo ukumfwila ifipimo fya kwa cipondoka wa bukaitemwe Satana kabili bamusalile ukuba shibo wa ku mupashi. Lyene bayambukishe ulubembu ku bufyashi bwabo, e kutila umutima wa kufutika uwaba na maka ya kwishiba icalungama lelo uwakonenena sana ku kukonkelela ifyabipa.—Ukutendeka 6:5; Abena Roma 5:12; 7:21-24.

Icitabo ca Encyclopædia Britannica ilyo cilanda pa mibele isuma citila: “Te ca kupapa nga ca kutila abantu bamo balasalapo ukucita ifyo abene balefwaya nangu ca kuti balishiba ifyo bafwile ukucita mu kumfwila amafunde. E ico ubwafya bukalamba ku fyalo fya ku bulaya bwaba kulondolwela abantu imilandu balingile ukucitila ifyalungama.” Baibolo yalilondolola bwino bwino ukuti: “Umutima wa kufutika ukucile fintu fyonse, kabili walilwalisha; nani engawishiba?” (Yeremia 17:9) Bushe kuti mwacetekela umuntu uufutika kabili uwapelelwa?

Nangu fye bantu bashasumina muli Lesa, kuti bacito bulungami e lyo no kukonka amafunde. Lelo ilingi line ifishinte fyapulamo ifyo bakonka ni filya fine ifisangwa mu Baibolo. Nangula abantu ba musango yo balakaana abati Lesa takwaba, ifyo batontonkanya filanga ukuti balikwata maka ya kupashanya Lesa. Ubu bwaba bushininkisho bwa fyo Baibolo isokolola ukuti umuntunse abumbilwe ‘mu cipasho ca kwa Lesa.’ (Ukutendeka 1:27; Imilimo 17:26-28) Umutumwa Paulo atile: “Aba bene e balango kuti ifyaba mu mafunde fyalembwa mu mitima yabo.”—Abena Roma 2:15.

Ca cine, ukwishiba icalungama kwalipusana no kucita icalungama. Lelo bushe umuntu alundululula shani amaka ya kucita ifisuma? Filya fine umutima e ucincisha incitilo sha muntu, e fyo no kulundululo kutemwa kuli Katendeka wa Baibolo, Yehova Lesa, kukaafwa umuntu ukulundulula amaka ya kucita ifisuma.—Amalumbo 25:4, 5.

Ukuba na Maka ya Kucita Ifisuma

Ica kubalilapo mu kusambilila ukutemwa Lesa caba kwishiba ifyo amafunde yakwe yawama ne fyo yabomba. Umutumwa Yohane alembele ati: “Uku e kutemwa Lesa, ukuti tubake amafunde yakwe; kabili amafunde yakwe tayaba cisendo.” (1 Yohane 5:3) Ku ca kumwenako, muli Baibolo mwaba ukufunda ukusuma ukwingafwa abacaice ukulekanya icalungama ku calubana ilyo balepingulapo nga bafwile ukunwa ubwalwa, ukubomfya imiti ikola, nelyo ukusendama no muntu uo bashaupana nankwe. Baibolo kuti ya-afwa abaupana ukwishiba ifya kupwisha ukupusana, kabili kuti  yapeela abafyashi ubutungulushi pa fya kukusha abana. * Ifishinte fya Baibolo filanonsha bonse abafikonka cibe baice nelyo bakalamba, te mulandu no bwikashi bwabo, amasomo, nelyo inkulilo.

Filya fine ukulya ifya kulya fyakwata umulyo kupeela umuntu amaka ya kubomba, e fyo no kubelenga Icebo ca kwa Lesa kwingamupeela amaka ya kumfwila ifipimo fyakwe. Yesu apashenye icebo ca kwa Lesa ku fya kulya fitungilila ubumi. (Mateo 4:4) Kabili alandile no kuti: “Ica kulya candi kucito kufwaya kwa wantumine.” (Yohane 4:34) Ukulya ifya kulya fya ku mupashi ifya cebo ca kwa Lesa kwalyafwile Yesu ukuba uwaipangasha ukukaanya amatunko e lyo no kucite calungama.—Luka 4:1-13.

Pa kubala, kuti camwafya ukulya ifya kulya fya ku mupashi ifya Cebo ca kwa Lesa e lyo no kumfwila amafunde yakwe. Lelo ibukisheni ukuti ku bwaice napamo kwali ifya kulya ifyo mwapatile, lelo kwena fyalicindeme ku bumi bwenu. Pa kuti mube abakosa, mwatendeke ukufitemwa. E fyo caba na ku mafunde ya kwa Lesa, napamo kuti camusendela inshita pa kuti mutendeke ukuyatemwa. Nga mwaba no mukoosha, e lyo mukayatemwa kabili mukakosa lwa ku mupashi. (Amalumbo 34:8; 2 Timote 3:15-17) Mukasambilila ukucetekela Yehova kabili mukacincishiwa “ukucite cisuma.”—Amalumbo 37:3.

Kwena, limbi te kuti mube mu bwafya bwalimo baJodie. Lelo kwaliba ifintu mupingulapo cila bushiku, ifinono ne fikalamba. E ico Baibolo ilemukoselesha ukuti: “Tetekela Yehova umutima obe onse, na ku kwiluka kobe we mwine wishintililako; uko konse wenda umwishibe, na o akatambalike nshila shobe.” (Amapinda 3:5, 6) Ukusambilila ukucetekela Yehova kukamwafwa pali ino nshita kabili mukaba ne shuko lya kwikala ku ciyayaya, pantu ukumfwila Yehova Lesa kutungulula ku bumi.—Mateo 7:13, 14.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 6]

Ukutontonkanya kwaseeka ukwa bantu kuti kwasongwa na maka yashimoneka

[Ifikope pe bula 5]

Ukutula fye ku kale, aba mano ya buntunse balakansana pa caba icalungama ne calubana

SOCRATES

KANT

CONFUCIUS

[Abatusuminishe]

Kant: Mu citabo ca The Historian’s History of the World; Socrates: Mu citabo ca A General History for Colleges and High Schools; Confucius: Icikope caba Sung Kyun Kwan University, Seoul, Korea

[Ifikope pe bula 7]

Baibolo ilatwafwa ukulekanya icalungama ku calubana kabili ilatukoselesha no kucita icalungama