Ubumi Bwabo

UKutetekela Ukusakamana Kusuma Ukwa kwa Yehova

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA ANNA DENZ TURPIN

Bamayo balemwentula ilyo balenjeba ati “lyonse walitemwa ukwipusha ati ‘mulandu nshi!’” Ilyo nali umwaice, naleipusha sana abafyashi bandi amepusho ayengi. Lelo Bamayo na Batata tabelenkalipila ukubepusha amepusho ya bwaice aya kufwaisha ukwishiba ifintu. Lelo, balensambilisha ukupelulula no kuti ndeipingwila ne mwine ukulingana na kampingu wandi uwakanshiwa na Baibolo. Mwandini uku kukansha kwali ukwacindama icine cine! Bushiku bumo ilyo nali ne myaka 14, abaNazi basendele abafyashi bandi abo natemenwe nga nshi, kabili nshatalile mbamona na kabili.

BATATA, baOskar Denz na bamayo baAnna Maria, baleikala mu Lörrach, umusumba wa mu Germany uwabela mupepi no mupaka wa calo ca Switzerland. Ilyo bali abaice, baliitumpile mu fikansa fya calo, kabili abantu mu bwikashi baleikala balibeshibe kabili balibacindike. Lelo mu 1922, pa numa fye ya kuupana, abafyashi bandi balyalwike mu fyo balemona ifikansa fya calo ne fyo balefwaya ukucita mu bumi. Bamayo batendeke ukusambilila Baibolo na Basambi ba Baibolo, e fyo Inte sha kwa Yehova shaleitwa ilya nshita, kabili balitemenwe pa kwishiba ukuti Ubufumu bwa kwa Lesa bukaleta umutende pe sonde. Tapakokwele, Batata na bo batampile ukusambilila Baibolo, kabili bonse babili batendeke ukusangwa ku kulongana kwa Basambi ba Baibolo. Pa Krismasi ya ulya mwaka, Batata bapeele fye na Bamayo icitabo ca kwafwa ukusambilila Baibolo ica The Harp of God ngo bupe. Nafyelwe pa March 25, mu 1923, kabili nafyelwe fye neka.

 Ndebukisha bwino sana ifyo ulupwa lwesu lwali—ifyo twaleenda mu mpanga yatalala iitwa Black Forest mu nshita ya lusuba na fintu Bamayo balensambilisha ifya kusunga ing’anda! Ncili ndebukisha ifyo baleiminina mu kicini balensambilisha ukwipika. Lelo icacindeme sana ca kuti abafyashi bandi bansambilishe ukutemwa Yehova Lesa no kumutetekela.

Mu cilonganino cesu mwali bakabila ba Bufumu abapimpa mupepi na 40. Abafyashi bandi bali abalamuka mu kusanga amashuko ya kulanda pa Bufumu. Pa mulandu wa milimo babombele mu bwikashi, calibangukile ukulanda na bantu, kabili abantu balebapokelela fye bwino. Ilyo nali ne myaka 7, na ine nalefwaya ukulashimikila ku ng’anda ne ng’anda. Ubushiku nabalilepo ukuya mu kushimikila, bankashi nabombele na bo bampeele impapulo, bansontelele ing’anda imo no kunjeba fye abati, “Kabiye, kamone nga kuti batemwa ishi mpapulo.” Mu 1931, twasangilwe ku kulongana kukalamba ukwa Basambi ba Baibolo ku Basel, mu Switzerland. E ko abafyashi bandi babatishiwilwe.

Icimfulumfulu Cafika na ku Kuteka mu Bukalushi

Iyo nshita mu Germany mwali icimfulumfulu cikalamba, kabili utubungwe twalekanalekana utwa fikansa fya calo twalelwa icabipa mu misebo. Bushiku bumo mu nshita ya bushiku, naishilesantamuka pa mulandu wa congo cali mu ng’anda ya bena mupalamano. Abalumendo babili abapungwe baipeye umukalamba wabo ku lumano pantu balipusene mu fyo aletontonkanya pa fikansa fya calo. Ukupata abaYuda na ko kwalikulile icine cine. Ku sukulu, umukashana umo umuYuda aiminine eka fye pa cifutu pantu balemukankamba. Nalyumfwile uluse icine cine, lelo nshaishibe ukuti tapali na kukokola na ine wine nali no kwishiba fintu cumfwika ukukankambwa.

Pa January 30, 1933, Adolf Hitler atendeke ukuteka Germany. Papitile fye amayanda napamo yabili ukufuma apo twali, twaletamba uko abaNazi bacimfishe baleimya imendela ya swastika pa muulu wa cikuulwa cikalamba ica mu musumba. Ku sukulu bakafundisha besu mu kucincila batusambilishe ukusosa ati “Heil Hitler!” Bulya bwine bushiku nalyebele Batata ifyo twasambilile. Balisakamikwe nga nshi. Batile: “Ici cintu nshicitemenwe. ‘Heil’ yalola mu kuti ipusukilo. Nga tulesosa ati ‘Heil Hitler,’ ninshi tuletila ipusukilo lifuma kuli Hitler, te kuli Yehova iyo. Ndemona kwati tacili bwino, lelo walapingulapo we mwine ifya kucita.”

Abo nalesambilila na bo pa sukulu batendeke ukunkankamba pantu napingwilepo ukukanapika sulupu kuli Hitler. Abalumendo bamo balenguma no kunguma nga bakafundisha  tabalemonako. Umuye nshiku balilekele ukuncusha, lelo nangu fye banandi banjebele ukuti bashibo balibakeenye ukwangala na ine, pantu nali umubi icine cine.

Pa numa ya myeshi ibili ukutula apo abaNazi batendekele ukuteka icalo ca Germany, balibindile Inte sha kwa Yehova pantu baleti shali no kuleto bwafya ku Buteko. Abashilika ba mu bumfisolo aba ciNazi baisele iofesi lya musambo mu Magdeburg kabili balibindile ukulongana. Lelo apo twaleikala mupepi na ku mupaka, Batata bapokele amapaso ya kuti tuye bushilya bwa mupaka ku Basel, uko twaleya mu kulongana pa Mulungu. Ilingi Batata balelanda ati kuti cawama nga bamunyinefwe mu Germany balepokelela ica kulya ca ku mupashi ica musango yo ica kubafwa ukushipa ilyo bakalolenkana na mafya ku ntanshi.

Inyendo sha Busanso

Pa numa iofesi lya musambo ilya ku Magdeburg lyaiselwe, munyina Julius Riffel uwali kale pa musambo, aishile ku Lörrach, kwi tauni akuliile ku kupekanya umulimo wa mu bumfisolo uwa kushimikila. Apo pene fye Batata baliipeeleshe ukwafwilishako. Balitwitile ine na Bamayo no kutulondolwela ukuti balisumine ukubombako umulimo wa kufumya impapulo sha Baibolo ku Switzerland no kushileta mu Germany. Batile ici cali no kubika ubumi mu kapoosa mweo kabili inshita iili yonse bali no kwikatwa. Tabalefwaya ukuti tupatikishiwe ukubombako uyu mulimo pantu wali no kuba uwa busanso na kuli ifwe bene. Apo pene Bamayo bayaswike abati, “ndi ku lubali lwenu.” Bonse babili balindoleshe, kabili natile, “na ine wine ndi ku lubali lwenu!”

Bamayo babilile akamufuko akalingene na magazini wa Ulupungu lwa kwa Kalinda. Ku lubali lumo ulwa aka kamufuko tababilileko, kanshi eko baleingishisha impapulo e lyo babilako. Mu fya kufwala fya Batata babililemo amatumba ayashalemoneka. Kabili babilile na bakaputula babili abo twalebomfya ukusendelamo impapulo shinono isha fitabo finono ifya kwafwa ukusambilila Baibolo. Lyonse ilyo twatunguluka ukuleta icuma cesu ica mu bumfisolo ku ng’anda, twaleumfwa bwino kabili twaletasha Yehova. Twalefisa impapulo mu muputule wa pa muulu.

Pa kubala, abaNazi tabaletutunganya nelyo fimo. Tabaletwipusha icili conse nangu kupikita mu ng’anda yesu. Na lyo line, twatontonkenye pa kubomfya inambala ya kusokelako bamunyinefwe ba ku mupashi ilyo kwaba ubwafya. Twalebomfya inambala 4711, ishina lya mafuta ayanunkila ayo abantu baishibe bwino. Nga ca kuti cali no kuba ica busanso ukwisa ku ng’anda yesu, twalebasoka ukubomfya inambala ilya ine. Na kabili Batata baebele aba bwananyina ukuti bafwile ukulolesha ku mawindo ya ku muputule wa kutushishamo ilyo bashilaingila mu ng’anda. Nga ca kuti iwindo lya ku kuso lyali ilyaisulwa, ninshi kwali ubwafya, kabili tabaali na kwisa.

Mu 1936 na 1937, baGestapo baikete abantu abengi kabili baNte abengi babatwele mu fifungo na mu nkambi sha kucushiwilwamo, umo baculile icine cine ku kusungwa mu lucu na mu bunkalwe. Iofesi lya musambo ku Bern, mu Switzerland, lyatendeke ukulonganika amalipoti ya fyalecitika mu nkambi, ukusanshako na malipoti yamo ayo bafyushishe ukufumya mu nkambi, ayo babomfeshe ku kulemba icitabo caleti  Kreuzzug gegen das Christentum (Kampeni wa kulwisha Abena Kristu), icasokolwele imisoka yalecita abaNazi. Twatendeke umulimo wabikile ubumi mu kapoosa mweo uwa kusenda aya malipoti mu bumfisolo ukuyatwala ku Basel. Nga ca kuti abaNazi balitwikete ne fi fipepala ifyo twafyushishe fye, ilyo line fye twali no kubikwa mu cifungo. Nalililile ilyo nabelengele ifyo bamunyinefwe balecula. Na lyo line, nshatiinine. Nalicetekele ukuti Yehova na bafyashi bandi, abali ifibusa fyandi ifya pa mutima, baali no kunsakamana.

Napwishishe isukulu ninshi ndi ne myaka 14 kabili natendeke ukubomba umulimo wa bukalaliki mwi shitolo baleshitisha ifipe fyalekanalekana. Ilingi, twaleya pa nyendo sha kusenda impapulo pa Cibelushi akasuba nelyo pa Mulungu, ilyo Batata bashaleya ku ncito. E kuti, twaleyako umuku umo mu milungu ibili. Twalemoneka kwati lupwa fye ululeya mu kutandala pa mpela ya mulungu, kabili mupepi ne myaka ine, abalinshi ba pa mupaka tabaletwiminika nangu kutupikita—lelo bushiku bumo mu February 1938 ifintu fyalyalwike.

Batwishiba!

Nshakatale ndaba ifyo batata baloleshe ilyo twafikile apo twalefumya impapulo mupepi na ku Basel no kumona umwina uukalamba uwa mpapulo twali no kusenda. Ulupwa lumo ulwalesenda impapulo balilwikete, kanshi ifitabo twali no kusenda fyalifulileko. Pa mupaka, umubomfi uwalemona pa fipe fyaleingila mu calo alituloleshe no kutunganyapo fimo kabili atile alatupikita. Ilyo asangile ifitabo, atusendele ukwa kupembelela imyotoka ya bakapokola, uku ninshi natusonte mfuti. Ilyo twaleya muli motoka na bakapokola, Batata banshinishe ku kuboko no kuntotosha abati: “Wiba shikamfutu. Wisokolola ishina lya muntu nangu umo!” Nabebele nati: “Nshasokolole.” Ilyo twabwelele ku Lörrach, batata balibasendele. Lintu babengishe mu cifungo, e lyo nalekelesheko ukubamona.

Abaume bane baGestapo balindubulwishe pa ma-awala yane, balefwaya ati mbebe amashina ya baNte bambi na kuntu baleikala. Ilyo nakeene, kapokola umo alifulilwe kabili alintiinishe ati, “Natukwata inshila na shimbi isha kukulenga ulande!” Nshasokolwele ne lyo cimo. Lyene, ine na Bamayo balitusendele ku ng’anda, uko bailepikita umuku wa kubalilapo. Bamayo balibekete kabili ine bantwele kuli bamayo mukalamba no kubeba ukulanonda, tabaishibe ukuti na bo bali ni baNte. Nangu ca kuti balinsuminishe ukulaya ku ncito, baGestapo bane baleikala muli motoka iyo babikile ku ntanshi ya ng’anda pa kuti balemona fyonse ifyo ndecita, e lyo kwali na kapokola uwalelonda ku nshila.

Pa numa ya nshiku shinono mu nshita ya kasuba, nafumine mu ng’anda no kumona nkashi uwacaice alecofa incinga aleisa kuli ine. Ilyo apalamine, nalimwene ukuti aalefwaya ukumpoosela akapepala. Ilyo fye nayankile aka kapepala, nalipilibwike ukuti mone nga ca kuti baGestapo balimwene ico nacitile. Ku ca kupapusha, pali ilya ine nshita, ninshi bonse nabawa mu nseko!

Muli aka kakalata banjebele ukuti nje ku ng’anda ya bafyashi ba uyu mukashana ne nshita ya kasuba. Lelo apo baGestapo balenonda, kuti nacita shani ici icali no kuletelela abafyashi ba uyu mukashana? Naloleshe pali balya baGestapo bane abali muli motoka kabili naloleshe kapokola uwalelonda ku nshila. Nshaishibe ifya kucita, kabili napaapeete kuli Yehova mwi pepo ukuti angafwe. Ilyo line fye, kapokola aile kuli motoka iyalimo baGestapo kabili alandile na bene. Lyene aninine motoka yabo, no kuya baya!

Tapakokwele, bamayo mukalamba baishile baleenda lwa ku mpela ya ng’anda. Cali ni mu cungulo kasuba. Babelengele kakalata kabili batile tufwile ukuya ku ng’anda nga fintu batwebele, batungenye ukuti bamunyina balipekenye ukuti bansende ku Switzerland. Lintu twafikile, ulu lupwa lwanjishibishe ku mwaume uo nshaishibe, Heinrich Reiff. Atile alitemenwe ukuti nalyendele bwino kabili anjebele ukuti aishile mu kunjafwa ukubutukila ku Switzerland. Anjebele ukumusanga mu mpanga pa numa ya maminiti 30.

Ukwikala mu Calo Cimbi

Nakumenye Munyina Reiff ninshi ifilamba filelukuta, ning’ufwa icikonko pa kusha abafyashi bandi. Ifi fyonse fyacitike fye mu nshita iinono. Tapakokwele, twasankene ne bumba lya batandashi kabili twapitile pa mupaka wa calo ca Switzerland bwino bwino.

 Ilyo nafikile pe ofesi lya musambo mu Bern, naishileishiba ukuti bamunyina ba kulya e bapekenye ukuti mfyuke. Mu cikuuku, balimpeele umwa kwikala. Nalebombela mu kicini, umo naleipakisha icine cine. Lelo kwena tacayangwike ukwikala mu calo cimbi, ukwabulo kwishiba icali no kucitikila abafyashi bandi, abo bakakile pa myaka ibili! Inshita shimo, ubulanda no kusakamikwa fyalencimfya, kabili naleisalila mu cimbusu no kulila. Lelo lyonse nalelembeshanya amakalata na bafyashi bandi, kabili balenkoselesha ukutwalilila uwa bucishinka.

Pa mulandu wa ca kumwenako cisuma ica bafyashi bandi ica citetekelo, pa July 25, 1938, naliipeele kuli Yehova no kubatishiwa. Pa numa ya kubomba umwaka umo pa Bethel, naile mu kubombela ku Chanélaz, pe farmu ilyo iofesi lya musambo wa ku Swizerland lyashitile ukuti e ko balefumya ifya kulya fya lupwa lwa Bethel e lyo no kusungilapo bamunyina abalebutuka ukupakaswa.

Ilyo imyaka ya kwikala mu cifungo iyo bapingwilile abafyashi bandi yapwile mu 1940, abaNazi babebele ukuti nga baleka icisumino cabo baali no kukakulwa. Balikeene e co babatwele ku nkambi sha kucushiwilwamo, Batata babatwele ku Dachau e lyo Bamayo ku Ravensbrück. Mu nshita ya mpepo mu 1941, bamayo na baNte bambi abanakashi abali mu nkambi balikeene ukubombela abashilika. Pa kubakanda, babebele ukwiminina mu mpepo inshiku shitatu, akasuba no bushiku, e lyo babakomene mu tulyati twafiita kabili balebapeela ifya kulya limo limo fye pa nshiku 40. Lyene balibomine icine cine. Bamayo bafwile pa January 31, 1942, imilungu itatu pa numa ya kuumwa kwa bukatu.

Batata balibafumishe ku Dachau no kubatwala ku Mauthausen ku Austria. Muli iyi nkambi, abaNazi lyonse baleipaya abafungwa pa kubatana ifya kulya no kubabomfya bubi bubi. Lelo pa numa ya myeshi 6 apo Bamayo bafwilile, abaNazi baipeye batata ukubomfya inshila yapusanako—iya kwesesha umuti mu muntu. Badokota ba mu nkambi ku mufulo fye balwalike abantu ubulwele bwa TB ku kufwaya ukusambililapo fimo. Pa numa, balashile abafungwa inyeleti ku mutima iya kubepaya. Ifyalembwa filango kuti Batata bafwile ku “kunakuka kwa micincili ya ku mutima.” Bali ne myaka 43 ilyo bafwile. Palipitile imyeshi iingi pa kuti njishibe pa lwa uku kwipaiwa kwa bunkalwe. Ncili ndalila nga naibukisha abafyashi bandi abo natemenwe. Nangula ni fyo, na ino ine nshita ncili ndasansamushiwa ukwishiba ukuti Bamayo na Batata, abaali ne subilo lya ku muulu, balicingililwa mu maboko ya kwa Yehova.

Pa numa ya Nkondo ya Calo iya Cibili, nali ne shuko lya kusangwa mwi kalasi lyalenga 11 ilya Isukulu lya Baibolo Ilya Gileadi Ilya Watchtower ku New York. Cali ca nsansa nga nshi ukobelwa mu kusambilila Amalembo pa myeshi 5! Ilyo napwishishe amasambililo mu 1948, bantumine ku Switzerland ukuyabomba bumishonari. Tapakokwele, naishibene na baJames L. Turpin, munyina wa citetekelo uwapwishishe isukulu lya Gileadi mwi kalasi lyalenga 5. Ilyo iofesi lya musambo lyatendeke fye mu Turkey, e waleangalila ulya musambo. Mu March 1951, twalyupene, kabili pa  numa fye ya nshita iinono twaleenekela ukukwata umwana! Twakukiile ku United States kabili umwana wesu umwanakashi, Marlene, alifyelwe mu December ulya wine mwaka.

Lyonse fye, ine na baJim twalitwalilila ukusanga insansa ishingi mu mulimo wesu uwa Bufumu. Ncili ndebukisha bwino umusambi umo uwa Baibolo, umukashana umwina China uwe shina lya Penny, uwatemenwe sana ukusambilila Baibolo. Alibatishiwe kabili pa numa aupilwe kuli Munyina Guy Pierce, uyo pali ino nshita aba mwi Bumba Litungulula ilya Nte sha kwa Yehova. Abatemwikwa ba musango yo balingafwa sana ukucefyako ukupelelwa pa mulandu wa kulufya abafyashi bandi.

Ku kutendeka kwa 2004, bamunyina ba mu Lörrach, itauni umwaleikala abafyashi bandi, bakuulile Ing’anda ya Bufumu iipya iyabela mu musebo uwitwa Stich Street. Pa kwibukisha ifyabombele Inte sha kwa Yehova, bakaunselo bapingwilepo ukwinika uyu musebo ishina limbi ilya kuti Denzstraße (Denz Street) ku kwibukisha abafyashi bandi. Inyunshipepala ya Badische Zeitung, yakwete umutwe ukalamba uwaleti: “Ku Kwibukisha BaDenz Abaupana Babili Abaipaiwe: Ishina lya Musebo Ilipya,” yalondolwele ukuti abafyashi bandi “baipaiwe mu nkambi ya kucushiwilwamo mu Kuteka kwa kwa Hitler pa mulandu wa citetekelo cabo.” Filya bakaunselo bacitile fintu ifyo nshale-enekela lelo fyalyalwile sana ifintu.

Batata batemenwe ukulanda ati tufwile ukupekanishisha libela ifya ku ntanshi kwati nalimo Armagedone tayakese mu nshiku shesu lelo ukwikala kwati nalimo Armagedone ikesa mailo—uku kupanda amano kwaba ukwacindama nga nshi uko lyonse naesha ukukonka. Ukuba uwatekanya kabili pa nshita imo ine ukuba uulolela takwayanguka, maka maka shino nshiku pantu ubukote bwalilenga ukuti lyonse ndeba fye pa ng’anda. Na lyo line, nshatala ndaba ubulayo bwa kwa Yehova ku babomfi bakwe bonse aba citetekelo ubwa kuti: “Tetekela Yehova umutima obe onse, . . . ; uko konse wenda umwishibe, na o akatambalike nshila shobe.”—Amapinda 3:5, 6.

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 29]

IFYEBO FYAUMO MUTENGO IFYALEMBELWE KALE

Muli ba1980, umwanakashi uwafumine mu mushi umo uwabela ukutali na Lörrach aishiletandalila ili tauni. Pali ilya nshita, abantu ba mu matauni yalekanalekana baleleta ifipe ifyo bashalefwaya ku cifulo ukusangwa sana abantu pa kuti bambi bengasenda ifili fyonse ifyo bengatemwa. Uyu mwanakashi asangile akabokoshi umwali ifisolobelo fya kubilila kabili alikasendele ku ng’anda. Pa numa, pa nshi ya aka kabokoshi asangilepo ifikope fya kakashana na makalata ayalembelwe ukubomfya ifya kulembapo fya mu cifungo. Uyu mwanakashi alitemenwe sana aya makalata kabili alefwaya ukwishiba aka kakashana akalukile umushishi.

Bushiku bumo, mu mwaka wa 2000, umwanakashi amwene icipande mu nyunshipepala icalelanda pa lyashi lya kale ilyacitike mu Lörrach. Ici cipande calandile pa Nte sha kwa Yehova mu nshita sha baNazi, ukusanshako no lupwa lwesu. Mwali ne fikope fyandi ifya ku bwaice. Ilyo uyu mwanakashi amwene ukuti nafipalana ne fyo asangile mu kabokoshi, afwaile kalemba we lyashi no kumulondolwela ulwa makalata, ayali pamo yonse 42! Pa numa ya milungu iinono, nalipokelele aya makalata yonse. Aya makalata yalembelwe na bafyashi bandi abaleipusha bamayo mukalamba lyonse ukufwaya ukwishiba ifyo nali. Ukunsakamana kwabo ukwabamo kutemwa takwatalile akupwa. Cipesha mano ukuti aya makalata yalisungilwe no kwisamoneka pa numa ya myaka ukucila pali 60!

[Ifikope pe bula 25]

Ulupwa lwesu ulwa nsansa lwalipasangene ilyo Hitler atendeke ukuteka

[Abatusuminishe]

Hitler: Icikope ca ba U.S. Army

[Ifikope pe bula 26]

1. Iofesi lya ku Magdeburg

2. BaGestapo baikete baNte abengi

[Icikope pe bula 28]

Ine na baJim twalisanga insansa ishingi mu mulimo wa Bufumu