Ububi Bwalifulisha Ukucila Ubusuma

MUNO calo, cimoneka kwati abantu fye abanono e baipeelesha ukwafwa abanabo. Nangu cibe fyo, bambi na bo balafwaisha “ukuwamyako ifintu,” e kutila balafwaisha ukucitila bambi ifisuma. Cila mwaka, abantu abengi balapeela indalama sha madola amabilioni ayengi nga nshi ku tubungwe utwafwilisha abapiina. Ku ca kumwenako, mu mwaka wa 2002, kwali umusangulo wa ndalama sha kupeela abapiina mu Britain, kabili ishi ndalama sha madola shafikile amabilioni 13. Ukutula fye mu 1999, abakankaala nga nshi 10 balipeela nelyo ukulaya ukupeela abapiina indalama sha madola ukucila pa mabilioni 38.

Abafwilisha abapiina balabomba imilimo yalekanalekana pamo nga ukulipilila abantu ku fipatala, sana sana balya abakwata fye indalama ishinono nga nshi, ukusambilisha abana bakwata fye umufyashi umo, ukupeela abantu ababa mu fyalo ifipiina indalama sha kushitamo imiti ya kucingilila amalwele, ukupeela umwana umunono onse ibuuku lya kutendekelapo ukubelenga, ukupeela bashibulimi baba mu fyalo ifipiina inama sha kuteeka pa kuti shisandane, kabili nga ca kuti kwaba akayofi ka filengwa na Lesa, balapeelako abaponenwe no busanso ifyo balekabila.

Fyonse ifi twalandapo filanga ukuti abantunse balikwata amaka ya kucitila abanabo ifisuma. Lelo ku ca bulanda, kwaba na bamo abacita ifintu ifyabipa nga nshi.

Ububi Buleya Bulefula Fye

Ukutula fye apo Inkondo ya Calo iya bubili yapwila kwalicitika inkondo shalekanalekana na shimbi nakalimo 50 isha kwipayaulula aba mitundu imbi e lyo no kwipaya abantu abengi nga nshi pa kulwila ubuteko. Ulupapulo lumo ulwa American Political Science Review, lwatile, “Abashilika abafwa muli shi nkondo balifika amamilioni mupepi na 12 e lyo na bantu ba kaele abafwilamo balifika amamilioni 22, e kutila ukucila na pa bantu bonse abafwa mu nkondo sha bana calo e lyo ne nkondo sha kulwa na ba ku fyalo fimbi ishacitika ukutula mu 1945.”

Ukutula fye mu mwaka wa 1960, abantu ukufika ku mamilioni 2.2 balipaiwa pa mulandu wa fikansa fya calo mu Cambodia. Ukupatana kwa mitundu kwalengele abantu 800,000 ukufwa mu Rwanda, ishi mfwa shakumine abaume na banakashi e lyo na bana abanono. Ku Bosnia na ko abantu ukucila pali 200,000 balifwile pa mulandu wa kuti abantu bamo balipusene mu mapepo e lyo na mu fikansa fya calo.

Mu mwaka wa 2004, kalemba mukalamba uwa kabungwe ka United Nations alandile pa fyabipa ifyacitike nomba line ilyo atile: “Twalimona uko abekala calo bepaiwa mu nshila yakaluka ku Iraq, nangu fye ni balya babomba imilimo ya kwafwa abantu bambi, capamo na bakalemba we lyashi, e lyo na bantu bambi aba kaele balasendwa muli bunkole kabili balabepaya bunkalwe bunkalwe. Kabili pa nshita imo ine tulamona ifyo abena Iraq abo bekata basungwa buluku buluku. Ku  ncende ya Darfur na ko, twalimona uko abantu bonse bapatikishiwe ukufulumuka mu mayanda yabo, ne fyo amayanda yabo yaonawilwe, kabili abanakashi balabekata no kulungana na bo ku maka. Ku kapinda ka ku kuso aka Uganda, tulamona uko abana abanono balemanikwa kabili balabapatikisha ukucita ulukaakala ulwa kupapusha nga nshi. Mu musumba wa Beslan, twalimwene uko abana banono baiketwe ku fipondo no kwipaiwa mu bukalushi.”

Nangu fye ni mu fyalo ifyo batila ifikankaala na mo mwine mwaliba bantalamisoka abasansa abantu ba mitundu imbi, kabili bantalamisoka ba musango yo balefulilako fye. Ku ca kumwenako, mu 2004 ulupapulo ulo beta ati, Independent News lwalondolwele ukuti “impendwa ya bantu abasanswapo pa mulandu wa kuti ba mutundu umbi yalikula imiku 11 ukucila ifyo cali imyaka 10 iyapita.”

Mulandu nshi abantunse ababa na maka ya kucitila abanabo ifisuma, bacitila ifyabipa umusango yu? Bushe ububi kwena bukapwa? Icipande cikonkelepo calalanga ifyo Baibolo yasuka aya mepusho ayapelenganya abantu.

 [Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 2]

ICIKOPE CILI PA NKUPO: Mark Edwards/Still Pictures/Peter Arnold, Inc.