Icalembwa ca Kale Icalangilila Ifyo Amabuuku ya mu Baibolo Yatantikwa

“CIMONEKA kwati fyonse ifyo balembele, bafilembele ku kulenga abantu abafwaisha ukwishiba ifyacitike kale mu mibombele ya Bena Kristu ukufibelenga.” Ifi e fyo balondolwele icalembwa cimo ica kale. Bushe muletontonkanya ukuti calembwa nshi ico?

Ni Muratorian Fragment. Nalimo mwalyumfwapo pali ici calembwa. Lelo, nga tamwacumfwapo mwisakamikwa. Limbi kuti mwaipusha ukuti, ‘Cinshi calenga Muratorian Fragment ukuba iyacindama?’ Ni pa mulandu wa kuti e calembwa icakokwesha umwalembwa ifyo amabuuku ya Malembo ya Bwina Kristu aya ciGriki yatantikwa.

Limbi tacimusakamika ukufwaya ukwishiba bwino ifyo amabuuku yamo yaishileba mu Baibolo. Lelo, kuti mwapapa ukwishiba ukuti inshita imo baletwishika amabuuku yamo ukuti tayafwile ukuba mu Baibolo. Muli Muratorian Fragment, mwaba amabuuku ayamonwa ukuti yalipuutwamo. Nga fintu mwamona, ukukwata amabuuku yakumanina mu Baibolo kwalicindama. Kanshi, finshi cilya calembwa citweba ukulosha ku mabuuku ayaba nomba Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki? Natubale tulande pali fimo ifyalecitika ilyo Muratorian Fragment yalelembwa.

Ifyo Bacisangile

Muratorian Fragment yaba lubali lwa manyuskripti yakwata amabula 76. Kalemba we lyashi lya kale uwaishibikwa sana Ludovico Antonio Muratori (uwa mu 1672-1750), e waisangile mu laibrare wa Ambrosian Library, mu musumba wa Milan mu Italy. Muratori alembele ifyo asangile mu 1740, e pa kwinika iyi manyuskripti ukuti Muratorian Fragment. Cimoneka ukuti iyi codex yapangilwe mu mwanda wa myaka uwalenga 8 mu ng’anda ya kale iya baume ba fya mapepo mu Bobbio, mupepi na Piacenza, ku kapinda ka ku kuso aka Italy. Baitwele mu laibrare ya Ambrosian Library mu kubangilila kwa mwanda wa myaka uwalenga 17.

Muli Muratorian Fragment mwaba ifyebo ifisangwa pa mabula 10 na 11 aya codex. Ifi fyebo fyalembwa mu ciLatin, kabili cimoneka kwati kalemba uwalekopolola tabikileko sana amano pa kukopolola. Lelo ifilubo fimo ifyo  apangile fyalimonwa pa kulinganya ifi fyebo ku fyebo fimo fine ifyalembwa muli bamanyuskripti balembelwe mu mwanda wa myaka uwalenga 11 na 12.

Ni Lilali Calembelwe?

Nalimo kuti mwafwaya ukwishiba ilyo ifyebo ifyaba muli Muratorian Fragment fyalembelwe pa muku wa kubalilapo fye. Cimoneka kwati pa kubala yalembelwe mu ciGriki, imyaka iingi ku numa ilyo ishilapilibulwa mu ciLatin. Natukwata ifingatwafwa ukwishiba ilyo yalembelwe pa muku wa kubalilapo fye. Muratorian Fragment yalilanda pa citabo icishilanda pali Baibolo icitwa Shepherd, kabili ilanda ukuti umwaume we shina lya Hermas e wa cilembele “nomba line sana, mu nshiku shesu, mu musumba wa Roma.” Abasoma batila Herman apwishishe ukulemba icitabo cakwe ica Shepherd pa kati ka 140 na 155 C.E. Kanshi, kuti mwamona umulandu basosela ukuti Muratorian Fragment iya ciGriki, iyo nomba bapilibwila mu ciLatin, yalembelwe pa kati ka 170 na 200 C.E.

Ifyo calandapo mu kulungatika nelyo patali patali filangilila ukuti ici calembwa nalimo bacilembele mu Roma mwine. Lelo, uwalembele taishibikwa bwino bwino, abengi batila abalembele ni Clement uwa ku Alekesandria, Melito uwa ku Sarde, na Polycrates uwa ku Efese. Abasoma abengi batila Hippolytus e walembele pantu alilembele amabuuku ayengi mu ciGriki kabili cimoneka kwati aleikala mu Roma pa nshita Muratorian Fragment yalembelwe. Napamo te kuti mubikeko sana amano ku kwishiba icifulo uko yalembelwe. Nomba limbi kuti mwafwaisha ukwishiba ifyalembwa muli Muratorian Fragment ifyalenga ukuti ibe iyacindama nga nshi.

Ifyalembwamo

Muli Muratorian Fragment tamwatantikwa fye amabuuku ayaba mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGriki yeka. Lelo, yalanda pa mabuuku e lyo na bayalembele. Nga mwabelenga ici calembwa mulesanga ukuti ifyebo fya kubalilapo tafyabamo, kabili cimoneka kwati amashiwi yapwila pa kati. Cabalilapo ukulumbula Ilandwe lya kwa Luka, no kuti uwalembele ili buuku lya mu Baibolo ni kondapa. (Abena Kolose 4:14) Casosa no kuti Luka e Landwe lyalenga butatu, kanshi kuti mwamona ukuti ifyebo fya kubalilapo ifishabamo filosha ku Malandwe ya kwa Mateo na Marko. Nga ca kuti e fyo muletontonkanya, lyena kuti mwaumfwana ne fyo Muratorian Fragment yasosa,  ukuti Ilandwe lyalenga bune lya kwa Yohane.

Ici calembwa cishininkisha ukuti uwalembele ibuuku lya Imilimo ya Batumwa ni Luka kabili alembele “Teofile umukata wine wine.” (Luka 1:3; Imilimo 1:1) Lyena cilalumbula amakalata ya kwa Paulo ku bena Korinti (yabili), ku bena Efese, ku bena Filipi, ku bena Kolose, ku bena Galatia, ku bena Tesalonika (yabili), ku bena Roma, kuli Filemone, kuli Tito, na kuli Timote (yabili). Kalata ya kwa Yuda na makalata yabili aya kwa Yohane nayo yalilumbulwa ukuti yalipuutwamo. Kalata wa kwa Yohane uwa kubalilapo alumbwilwa pamo ne Landwe lyakwe. Ukusokolola, e kwalekeleshako pa mabuuku ayamonwa ukuti yalipuutwamo.

Calicindama ukuti Muratorian Fragment yalilumbula Ukusokolola kwa kwa Petro, lelo yalanda no kuti bamo baleyumfwa ukuti Abena Kristu tabafwile ukubelenga uku Ukusokolola. Kalemba wa Muratorian Fragment asoka ukuti ifyalembwa fya bufi e ko fyali mu nshiku shakwe. Ici calembwa cilondolola ukuti ifi fyalembwa fya bufi tabafwile ukufipokelela, “pantu te kuti musankanye indusha no buci.” Kabili calilumbula na malembo yambi ayashali na kubikwa mu fyalembwa fya mushilo. Napamo ni pa mulandu wa kuti yalembelwe ninshi abatumwa balifwa kale, nga fintu cali ku citabo ca Shepherd ica kwa Hermas, nelyo yalembelwe ku kulatungilila ubusangu.

Limbi namumona kale pa fyo tulandilepo ukuti kalata wa AbaHebere, amakalata ya kwa Petro yabili, na kalata wa kwa Yakobo tayalumbulwa pa mabuuku ya cine aya mu Baibolo. Lelo, pa numa ya kubebeta ifyo kalemba uwakopolwele ici calembwa alembele, uwalemba icitabo ca The Muratorian Fragment and the Development of the Canon, dokota Geoffrey Mark Hahneman, atile “cilimo amano ukusondwelela ukuti ici calembwa nalimo calikwete amalembo yamo ayaluba, pamo nga Yakobo na AbaHebere (na Petro wa kubalilapo).”

Muratorian Fragment kanshi ishininkisha ukuti nangu fye ni mu mwanda wa myaka uwalenga bubili C.E., amabuuku ayengi ayaba mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGriki baleyamona ukuti lubali lwa Baibolo. Kanshi, ukulamona aya mabuuku ukuti yaba lubali lwa Baibolo, takwashintilila pa kuti yalumbulwe mu calembwa ca kale icili conse. Lelo icishininkisha ukuti amabuuku ya mu Baibolo yalipuutwamo no mupashi wa mushilo fintu fyalembwamo. Yonse yene yalanga ukuti Yehova Lesa e wa yalembele kabili yonse yalomfwana. Ukumfwana kwa mabuuku 66 aya mu Baibolo kushininkisha fye ukuti yalikatana. E co, mukanonkelamo nga muleyamona ukuti ya cine, kabili Cebo ca kwa Yehova icapuutwamo, icabakililwa ukufika na muli shino inshiku shesu.—1 Tesalonika 2:13; 2 Timote 3:16, 17.

[Icikope pe bula 13]

Ludovico Antonio Muratori

[Icikope pe bula 14]

Laibrare wa Ambrosian Library

[Icikope pe bula 15]

Muratorian Fragment

[Abatusuminishe]

Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157 / 05

[Abatumtuminishe Ukubofya Ifikope Fili pe bula 13]

Fragments: Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157 / 05; Muratori, based on line art: © 2005 Brown Brothers