‘Sakamaneni Umwangashi Uyu’!

INENGU 12 shalishingulwike no kuceceta impanga yonse iya Calo ca Bulayo. Mose abebele ukuyamona abantu abaikalamo ifyo baba kabili no kuyaletako ifisabo fimo ifyali muli cilya calo. Cilimwa nshi bakumbilwe sana? Mupepi na ku Hebrone, basangile ibala lya myangashi. Mwalefume myangashi iikulu sana ica kuti pa kusenda fye icisansangu cimo cakabile nengu shibili. Fyali fisabo ifikulu sana ica kuti inengu shainike ilya ncende yafunda “umumana wa Eshekole,” nelyo “Icisansangu ca Myangashi.” —Impendwa 13:21-24.

Muli ba2000, umuntu umo uwatandalile Palestine atile “Eshekole, nelyo umumana wa Myangashi, . . . ucili walikwata imyangashi iingi, ne myangashi balima mulya e iisuma kabili e yakulisha mu calo ca Palestine.” Nangu ca kuti imyangashi ya ku Eshekole e yaweme sana ilyo balelemba Baibolo, lelo mu ncende ishingi mu Palestine balelimamo imyangashi iisuma. Ifyalembwa fya mu Egupti filangilila ukuti baFarao ba mu Egupti baleshita umwangashi wa kunwa ku Kanaani.

Icitabo ca The Natural History of the Bible calondolola ukuti “Incende yaba mupepi ne mpili sha [mu Palestine], yakwata iloba lya nsakalabwe, akasuba kalabalika sana, kabili icikabilila ca mu lusuba, no kwingila bwangu mu mushili ukwa menshi ya mfula fyalenga iyi incende ukuba iisuma ku bulimi bwa myangashi.” Kasesema Esaya alandile ukuti incende shimo shimo mwalebe imiti ya myangashi ukufika kuli 1,000.—Esaya 7:23.

 ‘Icalo ca Myangashi’

Mose aebele abena Israele ukuti bali no kuyaikala mu calo umwali “imyangashi ne mikunyu ne mipomegranate.” (Amalango 8:8) Ukulingana ne citabo ca Baker Encyclopedia of Bible Plants, “imiti ya myangashi yali iingi mu Palestine wa ku kale ica kuti inseke sha myangashi shalesangwa mu ncende ishingi, mupepi fye na monse umo baleshula ifyakushulashula.” Imiti ya myangashi iyali mu Calo ca Bulayo yalitwalilile ukutwala imyangashi lintu fye ifita fya kwa Nebukadnesari fyasanshile Yuda, mu mwaka wa 607 B.C.E. Abantu abashele mu calo ‘balonganike umwangashi ne fisabo fya lusuba ifingi nga nshi.’—Yeremia 40:12 NW; 52:16.

Pa kuti abalimi mu Israele balonganike umwangashi uwingi, balekabila ukusakamana imiti yabo iya myangashi. Ibuuku lya kwa Esaya lyalondolola ifyo umulimi mu Israele aleshima umushili mupepi no lupili ukushulamo amabwe ayakulu ilyo ashilalimbapo ‘umwangashi uwasoboloka.’ E lyo aleshingulushako icibumba ca mabwe, ico apangile ukubomfya amabwe ashulile palya abyele imyangashi. Ici cibumba calecingilila ibala lya myangashi kuli bamumbwe, bakapoli, na bapuupu. Limo alefumya amabwe yamo ku ca kukaminamo umwangashi no kukulamo icintamba icinono umwaleba umwatatala kabili e mo baleikala mu nshita ya kusombola pa kuti bacingilile ifisabo ku nama na ku bapuupu. Umulimi nga acingilila ibala lyakwe muli iyi nshila, ninshi kuti asombola imyangashi iingi.—Esaya 5:1, 2. *

Pa kusombola imyangashi iingi, lyonse umulimi aletungwila ifimuti fya myangashi kabili alesekwila no kufumyamo amankumba ne fimpusa fya myunga. Inshita shimo mu lusuba baletapilisha ibala lya myangashi mu mwaka imfula ishilokele sana. —Esaya 5:6; 18:5; 27:2-4.

Pa kupwa kwa lusuba nga batendeka ukulobolola, yaleba ni nshita ya kwanga ukukalamba. (Esaya 16:10) Pa Amalumbo 8, 81, na 84 paba amashiwi ya kutendekelapo ayatila “pali Gititi.” Muli manyuskripiti wa Septuagint e musangwa aya mashiwi yashaishibikwa bwino ayo balebomfya pa kwimba, yalepilibula “umwakukamina umwangashi” kabili nalimo abena Israele baleyabomfya mu nyimbo baleimba pa kulobolola imyangashi. Nangu ca kuti imyangashi baleibomfya sana ku kupangilako umwangashi, abena Israele balelya fye ne myangashi ine, kabili baleyanika no kupangamo ifimama, ifyo balebomfya pa kupanga umukate wa myangashi.—1 Samwele 6:19; 1 Imilandu 16:3.

Umwangashi wa kwa Israele

Ilingi line Baibolo ilondolola abantu ba kwa  Lesa ukuti myangashi. Uku kupalanya kwaliba fye bwino ukulingana ne fyo abena Israele bacindika umwangashi. Mu Amalumbo 80, Asafi apalenye abena Israele ku myangashi intu Yehova alimbile mu Kanaani. Balilimine impanga pa kuti umwangashi, abena Israele, wingamena no kukula bwino. Lelo lintu papitile imyaka, ilinga lyalecingilila ibala lyalibongolweke. Abena Israele balilekele ukutetekela Yehova, kabili na o alilekele ukubacingilila. Abalwani ba bena Israele, batwalilile ukonaula ifyuma fyali mu Israele kwati ni filya kapoli wa mpanga onaula ibala lya myangashi. Asafi alipepele ukuti Yehova engafwa abena Israele, pa kuti ubukata bwalimo kale bwingabwelelemo. Apapete ukuti ‘mumone umwangashi uyu no ku-usakamana.’—Amalumbo 80:8-15, NW.

Esaya apashenye “ing’anda ya kwa Israele” kwi bala lya myangashi ilyo panono panono lyatendeke ukutwala “imyangashi ya mpanga.” (Esaya 5:2, 7) Imyangashi ya mpanga imoneka iinono nga kuilinganya ne yo balima kabili yalikwatisha inseke. Te kuti bapangeko umwangashi ku myangashi ya mpanga kabili takuli uwingailya, kanshi yalilinga ukupashanishiwa ku bena Israele abasangu abalecita bumpulamafunde mu nshita ya kuti bacite ubulungami. Ilya myangashi yabipa te Mulimi uwalelenga ukuti ibipe. Yehova aliteyenye fyonse pa kuti abena Israele baletwala ifisabo ifisuma. E mulandu wine abepushishe ukuti: “Cinshi cishele ukucitwa kwi bala lyandi ico nshacita kale?”—Esaya 5:4.

Apantu umwangashi wa mu Israele tawaletwala ifisabo, Yehova alibasokele ukuti ali no kubongolola icibumba akulile icalecingilila abantu bakwe. Tali na kutungwila umwangashi wa cimpashanya nelyo ukusekwila umushili wa uko. Imfula ya muli shinde iyalemesha bwino ifilimwa tayali na kuloka, kabili mwi bala lyonse mwali no kumena ifimpusa fya myunga na mankumba.—Esaya 5:5, 6.

Mose aseseme ukuti ubusangu bwa bena Israele bwali no kulenga na mabala yabo aya myangashi ukuuma. Atile: “Mukalimba imyangashi no kuilima, lelo tamwakanwe umwangashi nangu ukuututila, pantu ifishimu fikalya.” (Amalango 28:39, NW) Umuti wa myangashi kuti wabonsa mu nshiku fye ishinono nga ca kuti icishishi caingila mu cimuti no kulya umutima.—Esaya 24:7.

“Umwangashi Wine Wine”

Filya fine Yehova apashenye Israele ku mwangashi wa cine cine, e fyo na Yesu aipashenye ku mwangashi. Pa nshita ya kusefya ico abengi beta ukuti Umulalilo wa kwa Shikulu, Yesu aebele abasambi bakwe ukuti: “Nine mwangashi wine wine, na Tata e mulimi.” (Yohane 15:1) Yesu apashenye abasambi bakwe ku misambo ya mwangashi. Apo imisambo ya mwangashi ipoka amaka kwi shinte, abasambi ba kwa Kristu nabo balekabila ukwikalila muli wena. Yesu abebele ukuti: “Pantu ukwabula ine te kuti mucite nangu cimo.” (Yohane 15:5) Abalimi balima umwangashi pa kuti utwale imyangashi, na Yehova enekela abantu bakwe ukutwala ifisabo fya mupashi. Ne ci cilaleta insansa no kucindika Lesa, Umulimi wa myangashi.—Yohane 15:8.

 Pa kuti umwangashi utwale bwino, ulakabila ukuutungwila no uku-usekwila, kabili Yesu alelosha kuli ifi fyonse fibili. Umulimi kuti atungwila umwangashi imiku ibili mu mwaka pa kuti akasombole imyangashi iingi. Mu nshita ya mpepo, kuti baputulako imisambo iingi. Umulimi alafumyako imisambo iingi iyamenene umwaka wapwile. Kuti limbi ashako fye imisambo itatu nelyo ine kabili kuli iyi misambo kuti ashako utumisambo utulepuuka kamo nelyo tubili. Iyi misambo ipya iimoneka cimo cine nge ya mwaka wapwile, ikatwala imyangashi mu lusuba lukonkelepo. Mu kulekeleshako, umulimi nga apwisha ukutungwila imyangashi alapoosa imisambo afumisheko yonse mu mulilo.

Yesu alondolola uku kutungwila kukalamba ukuti: “Umuntu nga tekele muli ine, alapooswa ku nse ngo musambo no kuuma; na bantu balonganya iyo misambo, baipoosa na mu mulilo, na yo yapya.” (Yohane 15:6) Nangu ca kuti imyangashi batungwilile ilemoneka ukushala ne imisambo iinono, kulaba ukutungwila na kumbi ukwa patali patali muli shinde.

Yesu atile: “Umusambo onse uwaba muli ine uushitwale fisabo, alaukontolako.” (Yohane 15:2) Limbi uku kutungwila kwa kulekeleshako, pa numa ninshi imisambo iipya naikula e lyo ne fisansangu ifinono ifya myangashi na fitendeka ukumoneka. Umulimi wa myangashi alaceceta imisambo yonse iipya pa kumona iiletwala ne ishiletwala. Nga tafumisheko imisambo iishitwele, ninshi yakulalenga imisambo iiletwala ukukanakwata umufundo uwingi na menshi. E mulandu wine umulimi atungwila no kufumyako imisambo iishitwala pa kuti imisambo iitwala ilekwata amenshi no mufundo uwingi.

Mu kulekeleshako, Yesu alandile pa kutungwila. Atile: “Na onse uutwale fisabo alautungwila, ukuti utwalishe.” (Yohane 15:2) Ilyo afumyako imisambo yonse iishitwala, umulimi alaceceta bwino bwino imisambo yonse iitwala ifisabo. Mupepi na palya pamena umusambo uuletwala ifisabo, palamena utumisambo tunono kabili umulimi alatufumyapo. Pantu nga tabatufimishepo, kuti twatendeka ukonka amenshi ayalefwaikwa ku myangashi. Balapululako na mabula ayakalamba pa kuti imyangashi iilekula ileumfwako icikabilila ca kasuba. Ifi e fyo abalimi ba myangashi bacita pa kuti imyangashi isuma itwale ifisabo ifingi.

“Muletwalisha”

Imisambo ya mampalanya iya “mwangashi wine wine” imininako Abena Kristu basubwa. Lelo “impaanga shimbi” bafwile ukuba abasambi ba kwa Kristu ababombesha. (Yohane 10:16) Na bo bene kuti ‘batwalisha’ no kucindika Shibo wa ku muulu. (Yohane 15:5, 8) Icilangililo Yesu apeele ica mwangashi wine wine citucinkulako ukuti pa kupusuka tulingile ukutwalilila ukuba muli Kristu kabili no kulatwala ifisabo fisuma ifya ku mupashi. Yesu atile: “Nga mwabaka amafunde yandi, mukekala mu kutemwa kwandi, ifyo na ine nabaka amafunde ya kwa Tata no kwikala mu kutemwa kwakwe.”—Yohane 15:10.

Mu nshita ya kwa Sekaria, Lesa alaile abena Israele bashelepo aba busumino ukuti na kabili mu calo mu kaba ‘ulubuto lwa mutende; umwangashi ukatwale fisabo fya uko, ne sonde likafumya ubulimi bwa liko.’ (Sekaria 8:12) Na kabili Baibolo ibomfya ishiwi lya mwangashi ilyo ilelanda pa mutende abantu ba kwa Lesa bakaipakisha mu nshita ya Kuteka kwa Myaka 1000 ukwa kwa Kristu. Mika aseseme ukuti: “Bakekalo muntu onse mwi samba lya mwangashi wakwe, kabili mwi samba lya mukunyu wakwe, tapakabe na wa kututumya; pantu akanwa ka kwa Yehova nakasosa.”—Mika 4:4.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 18]

Umwangashi uwaumine nomba line

[Icikope pe bula 18]

Ukutungwila mu nshita ya mpepo

[Icikope pe bula 18]

Baleoca imisambo bafumisheko