Tinikeni pa kuti muye ku filimo

Tinikeni pa kuti mumone imitwe iilimo

Ukufwaya Icine

Ukufwaya Icine

Ukufwaya Icine

LAURA FERMI umukashi wa kwa Enrico Fermi sayantisiti atile, “Ukwishiba ifintu, lyonse fye kwaliwamapo ukucila ukukaanaishiba.” Bamo kuti bakaana ayo mashiwi alandile, kabili kuti batila nga ca kuti ulecita ico ushishibe tapaba bubi. Nangu cibe fyo, abengi balisumina ukuti amashiwi ya kwa muka Fermi yalabomba, te mu fya sayansi mweka, lelo na muli fimbi. Pa myanda ya myaka iingi iyapita, ukukanaishiba, maka maka ukukanaishiba icine kwalilenga abengi ukulapulumpunta fye mu masambililo yabo, ukuba ne mibele yabipa, no kukanaishiba ifya kwa Lesa.—Abena Efese 4:18.

E mulandu wine abantu abatontonkanya sana balitwalilila ukufwaya icine. Balafwaisha ukwishiba ico twabela pano calo ne fyo cikaba ku ntanshi. Abantu balyesha inshila shalekanalekana isha kufwailamo icine. Natulande pa nshila shimo shimo isho abantu baesha.

Bushe mu Mapepo e Mwingasangwa Icine?

Ifyo basambilisha mu mapepo ya baBuddha filanda ukuti umuntu uwatendeke ukupepa kwa baBuddha, uo baleita ati Siddhārtha Gautama alibipilwe pa fyo abantu bacula no kufwa. Gautama aipwishe bashimapepo ba mipepele ya baHindu ukuti bamwafweko ukusanga “inshila ya cine.” Bamo bamwebele ukuti alingile ukwikala tondolo no kulatontonkanya sana pa kuti aleumfwana na Lesa, e lyo no kukanacitako ifintu ifingi ifyo abantu bacita. Lelo Gautama ena asalilepo ukwetetula sana pa fintu ukutila e nshila isuma iya kusangilamo icine.

Bambi nabo mu kwesha ukusanga icine balyesha ukubomfya imiti iibalenga ukulamona ifinjelengwe. Ku ca kumwenako, ababa mwi calici lya ku America limo, balondolola icimenwa cimo icapala icitembusha ukuti e “cisokolola inkaama nelyo ifishaishibikwa.” Nga ca kuti umuntu alya ici cimenwa alatendeka ukumona ifinjelengwe.

Uwasambilila umwina France Jean-Jacques Rousseau mu myaka ya ba1700 asumine ukuti umuntu uwaipusha Lesa no mutima onse, Lesa kuti amusokolwela ifyo epwishe ukupitila mu mupashi wakwe. Kuti amusokolwela shani? Rousseau asosele mu citabo cakwe icitila—History of Western Philosophy ukutila, na imwe kuti amusokolwela nga mulekutika “ku fyo Lesa alemweba mu mutima.” Kanshi, ifyo muleumfwa pa fintu fimo e kutila ifyo kampingu wenu alemweba fikaba “fya cine cine kabili e fya kulamutungulula muno calo umwaba amano ya bantu ayalekanalekana.”

Bushe Umuntu mu Kutontonkanya Kwakwe fye Kuti Asanga Icine?

Abantu abengi aba pali ilya nshita ya kwa Rousseau balikeene ndai filya ena alelanda ukutila umuntu kuti aba na mano ilyo alekutila ku fyo Lesa alemusokolwela. Ku cakumwenako, umwina France mubiye Voltaire, ena atile ilya nshita kushali ubuKristu bwa cine, amapepo, e yalengele abena Bulaya abengi ukuba mu butuutu, no kukanaishiba ifingi, no kulatiina imipashi, no kukanasuminisha abantu bambi ukucita ifyo balefwaya pantu ifyo umo aletontonkanya ninshi ni fyo fine. Kanshi amapepo tayapele bantu amano.

Voltaire aishileba mu kabungwe akali ku Bulaya akalekoselesha abantu ukulatontonkanya pa fintu no kulabombesha pa kuti baleikala bwino. Abali muli aka kabungwe babweseshe amano ya baGriki aya kuti umuntu nga abomfya amano no kucenjela mu fya sayansi, kuti asanga icine. Bernard de Fontenelle uwali muli aka kene kabungwe na o aletontonkanya kutila abantu nga babomfya amano yabo, kuti balenga “abantu bonse ukuya pa ntanshi no kuba na mano sana, ica kuti nga kulinganya na bena kale, kuti balemoneka kwati bena bali abatuutu.”—E fisosa Encyclopaedia Britannica.

Ishi, e nshila shimo shimo isho abantu batontonkanya ukuti e sho bengasangilamo icine. Lelo bushe kwaliba “inshila imo iya cine” iyingatungulula abantu ilyo balefwaya icine? Icipande cikonkelepo cilelondolola uko mwingasanga icine.

[Ifikope pe bula 3]

Gautama (Buddha), Rousseau, na Voltaire balyeseshe inshila shalekanalekana ilyo balefwaya icine