Ubumi Bwabo

Nalimwenamo mu fyo Balupwa Lwandi Bali aba Cishinka Kuli Yehova

ABASHIMIKA ILI LYASHI NI BA KATHLEEN COOKE

ILYO bamama ba Mary Ellen Thompson abafyele bamayo batandalile balupwa lwabo mu Glasgow, ku Scotland, mu 1911, baileumfwako ne lyashi lyalandile Charles Taze Russell, uwaishibikwe sana mwi bumba ilyo baleita ati Abasambi ba Baibolo abo nomba beta ati Inte sha kwa Yehova. Bamama balitemenwe sana ifyo baumfwile muli lilya lyashi. Ilyo babwelele ku South Africa, baishilefwaya Abasambi ba Baibolo no kutendeka ukulanshanya na bo. Mu 1914 mu April, baali pa bantu 16 ababatishiwe pa kulongana kwa citungu ukwa kubalilapo ukwa Basambi ba Baibolo mu South Africa. Ilyo bamama balebatishiwa, ninshi ba Edith bamayo abamfyele baali fye ne myaka 6.

Ilyo Munyinefwe Russell afwile mu 1916, mwali icimfulumfulu mwi bumba lya Basambi ba Baibolo mwi sonde lyonse. Impendwa ya Basambi ba Baibolo yalibwelele sana pa nshi. Mu Durban umwali abasambi 60 mwashele fye 12. Bamama ba Ingeborg Myrdal abafyele batata, pamo na Henry umwana wabo umulumendo uwabatishiwe fye lilya line, balitwalilile aba cishinka no kulapepela pamo na Basambi ba Baibolo. Mu 1924, ba Henry batendeke ukubomba umulimo wa bupainiya e kutila umulimo wa nshita yonse uwa kushimikila abantu Icebo ca kwa Lesa. Balishimikile mu fyalo ifingi ifyabela ku kapinda ka ku kulyo aka Afrika (Southern Africa) pa myaka isano iyakonkelepo. Mu 1930, abafyashi bandi ba Henry na ba Edith balyupene, kabili ine nafyelwe ilyo papitile imyaka itatu.

Balupwa Lwandi

Twalikeleko mu Mozambique pa nshita iinono, lelo mu 1939 twakuukile ku Johannesburg kabili  twatendeke ukwikala na bashikulu na bamama abafyele bamayo mu ng’anda mu myabo. Bashikulu tabatemenwe icine ca mu Baibolo kabili limo limo balekaanya na bamama, lelo nangu balecite fyo, ukuba kwena bali no mutima uusuma uwa kupokelela abeni no kusakamana abantu. Umwaice wandi Thelma, afyelwe mu 1940, kabili ifwe babili twasambilile ifya kusakamana abakalamba abalekabila ubwafwilisho. Ilingi line nga tulelya ica kulya ca mulaalilo twalekokola pantu twalelanshanya pa fyacicitika ubo bushiku nangu amalyashi yambi aya kale.

Ulupwa lwesu lwaleipakisha sana ilyo baNte banensu baletutandalila maka maka balya abalebomba umulimo wa nshita yonse uwa kushimikila abantu icebo. Twaleisha na beni besu ilyo tulelya ica kulya ca mulaalilo, kabili ifyo balelanda fyalelenga twakosa sana mu kupepa uko abafyashi besu batusambilishe. Ifyo balelanda fyalengele ine na Thelma ukufwaya sana ukuba bapainiya nge fyo balya bantu baali.

Ukutula fye ku bwaice, batusambilishe ukuti tufwile ukutemwa ukubelenga e lyo no busuma bwabamo. Bamayo na batata e lyo na bamama, baletubelengela utumalyashi utusuma utwa mu fitabo e lyo na malyashi ya mu Baibolo. Ukulongana e lyo no kushimikila abantu icebo, fyali ifyacindama kuli ifwe nga filya fine ukulya kwacindama ku muntu. Batata bali babomfi ba kampani (e balya nomba beta ati kangalila wa kutangilila) mu cilonganino ca mu Johannesburg, kanshi tatwalecelwa ku kulongana. Inshita ya kulongana kwa citungu nga yafika, batata balepamfiwa ukupekanya ukulongana, lyena bamayo na bo balebombesha ukupekanya umwa kwikala abakesa ku kulongana.

Ukulongana kwa Citungu Ukwali Ukwaibela kuli Ifwe

Ukulongana kwa citungu ukwali mu Johannesburg mu 1948 kwali ukwaibela. Uyu e wali umuku wa kubalilapo uo abeminishi ukufuma ku maofesi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova abafumine ku Brooklyn, ku New York basangilweko. Batata ukubomfya motoka wabo, e bo bapeele umulimo wa kwensha ba Nathan Knorr na ba Milton Henschel inshita yonse iyo bali no kuba mu calo cesu. Nabatishiwe pali kulya kwine kulongana kwa citungu.

Tapakokwele sana, batata balipapile ilyo bashikulu balandile ukuti cilabakalipa nga nshi ukuti, ilyo Munyinefwe Russell afwile, bakonkelele balya abalekele ukupepela pamo na Basambi ba Baibolo. Papitile fye imyeshi inono ukufuma apo, bashikulu no kufwa balifwile. Lelo bamama ba Myrdal, bena batwalilile aba cishinka kuli Lesa mpaka fye na lintu bafwile mu 1955. Bali ne subilo lya kuya ku muulu.

Ifyo Natendeke Umulimo wa Nshita Yonse

Natendeke bupainiya pa 1 February, mu 1949. Ilyo babilishe ukuti umwaka uwali no kukonkapo kwali no kuba ukulongana kukalamba uko abantu ba mu fyalo ifingi bali no kusangwako mu Musumba wa New York, abengi balitemenwe nga nshi. Na ifwe bene twalefwaisha ukuya, lelo tatwakwete indalama sha kwendela. Nomba, lintu bashikulu ba Thompson abafyele bamayo bafwile mu February 1950, bamama babulile indalama isho bashikulu bashiile no kutulipilila pa lwendo lwesu ifwe bonse basano.

Ilyo kwashele fye imilungu inono iya kuya, napokelele kalata ukufuma ku maofesi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova aya ku Brooklyn, New York. Iyi  kalata yali ya kunjita ku kusangwa ku sukulu lya Gileadi ilya kusambilisha abantu ukuba bamishonari mu kalasi ilyalenga 16. Ala nalitemenwe pantu na kuba lilya banjitile ninshi nshilafisha ne myaka 17! Ilyo twatendeke ukusambilila, nali pa bantu 10 abafumine ku South Africa, abaishile ku kuipakisha ili sukulu lya Gileadi.

Ilyo twapwile isukulu mu February 1951, ine na banandi 7 batutumine ukuyabombela bumishonari ku calo twafumine ica South Africa. Imyaka inono iyakonkelepo, ine no munandi twalebomba nankwe, twalishimikile sana mu tumatauni umo balelanda ululimi lwa ciAfrikaans. Pa mubalo, nshaishibe sana ulu lulimi, kabili ndebukisha ubushiku bumo pa kubwelela ku ng’anda ninshi ndecofa ne ncinga uku ndelila no kulila pa mulandu wa kuti nalefilwa ukulanda iciAfrikaans. Awe mukwai mu kuya kwa nshita, nasukile naishiba ulu lulimi kabili Yehova alimpaalile pa fyo nalebombesha.

Naupwa, Twatendeka no Kutandalila Ifilonganino

Mu 1955, naishibanene na ba John Cooke. E bamo pa babalilepo ukushimikila imbila nsuma mu France, mu Portugal, na mu Spain ilyo Inkondo ya Calo iya Bubili yali tailatendeka na lintu yapwile. Mu 1955 mwine ilyo naishibene na bo, ninshi e lyo bafikile fye mu kubombela bumishonari mu Afrika. Pa numa ya ifi fyonse ba Cooke balembele ati: “Kwali ifintu fitatu ifisuma kabili ifya kupapusha ifyancitikiile mu mulungu fye umo. . . Munyina umo ku luse fye alimpeele motoka; bansontele ukuba kangalila wa citungu; kabili natemenwe no mukashana.” * Twaupene mu December mu 1957.

Ilyo twaleishishanya, ba John banjebele ukuti, ine na bena twakulaba fye ne nsansa, na cine ifwe babili twali ne nsansa. Twaletandalila ifilonganino ifyali mu calo ca South Africa conse, kabili ilingi line twalebombela mu ncende mwaleikala abafiita. Cila mulungu twaleba no bwafya bwa kupoka ulusa pa kwingila e lyo no kulaala muli shilya ncende. Limo limo, twalelala fye pa nshi mwi tuuka limo umushali nangu kamo ilyabelele mu ncende ya basungu lelo iyali ku mupaka sana ne ncende ya bafiita, kabili tatwalefwaya abapita nshila ukutumona. Ilingi line twaleikala na baNte banensu abasungu abapalamineko, na lyo line uko baleikalila kwali kwa kwenda intamfu iitali.

 Ubwafya bumbi twakwete bwali bwa kuti ififulo ifya kulonganinapo ukulongana kukalamba ifyo bakuulile mu mpanga tafyali bwino. Twaletambisha amafilimu ayo Inte sha kwa Yehova bapangile ayaleafwa abantu ukwishiba bwino ifyo twaikatana pa bwananyina mwi sonde lyonse. Apo mu ncende ishingi isho twalebombelamo tamwaleba amalaiti, twalesenda ka generator akesu fwe bene, e kutila ka mashini akapanga amalaiti. Na kabili, twalekwata ubwafya mu fyalo ifyaletekwa na bena Britain pantu balitubindile ukupeela abantu impapulo shesu. Kabili ubwafya bumbi bwali bwa kusambilila ululimi lwa ciZulu. Te mulandu na fyonse ifi, twalitemenwe ukubombela aba bwananyina.

Mu August mu 1961, ba John e bali bakafundisha ba kubalilapo abe sukulu lya bakangalila ba mu filonganino mu South Africa. Ili sukulu lyali lya milungu ine (4). Ba John balishibe sana ukusambilisha kabili ifyo balelanda fyalefika abantu pa mitima pantu balebomfya ifilangililo ifisuma kabili ifyanaka ukumfwa. Twalyendele mu ncende shalekanalekana pa mwaka umo na hafu ukwabula no kutuusha ilyo ba John balefunda bamunyina mu masukulu aya mu filonganino fya ciNgeleshi. Ilyo ba John balefunda, ine naleya mu kushimikila abantu icebo pamo na baNte abo twalesanga ku ncende twaleya. Lelo twalipapile ilyo twapokelele kalata iya kutweba ukuti ukutendeka pa 1 July mu 1964, twakulabombela pa maofesi ya Nte sha kwa Yehova aya mu South Africa ayabelele mupepi na Johannesburg.

Nomba iyi nshita, ubumi bwa ba John tabwali bwino kabili twalisakamene. Mu 1948 balilwele ubulwele bwa TB, lelo bwangu bwangu balipolele, nomba pa numa ya kulwala, baleumfwa amaka ukucepa. Balelwala icifine ne cifuba kabili limo limo balelwala pa nshita ntali, tabalecita icili conse kabili tabalemona umuntu nangu umo. Dokota uo twaipwishe ilyo kwashele fye inshita inono ukuti batwite ku maofesi ya Nte sha kwa Yehova, atile ba John balelwala ubulwele bwa kupopomenwa.

Dokota atwebele ukucita icintu ico tushabalile atutontonkanyapo. Atile tatufwile ukulabomba sana. Ilyo twali pa maofesi, ba John babebele ukubombela ku Dipatimenti iilolekesha pa mulimo wa kushimikila, e lyo ine nalebomba umulimo wa kubelenga mu fyo bakapilibula bapilibwile. Ala Yehova alitupaalile pantu nomba twaliikwatile no mwa kwikala! Ilyo tushilaupana, ba John balibombeleko mu ncende shapusanapusana umwaba abalanda ululimi lwa ciPortuguese, kabili ico calengele ukuti mu 1967 batulombe ukuti tuleafwako ulupwa lumo ulwalelanda iciPortuguese ulwaliko fye lweka kuli ilya ncende. Twaleafwa ulu lupwa mu mulimo wa kushimikila abalelanda iciPortuguese abengi abali mu Johannesburg. Ici canengele ukusambilila ululimi na lumbi.

Abalelanda iciPortuguese baleikala mu ncende ishatalukana sana, kabili ico calengele ukuti tuleenda intamfu ishalepa nga nshi, ica kuti inshita shimo twaleenda bakilomita 300 pa kuti fye tusange abalefwaya ukusambilila Icebo ca kwa Lesa. Iyi nshita, baNte abalelanda iciPortuguese abalefuma ku Mozambique batendeke ukulatutandalila nga kuli ukulongana kukalamba, kabili balekoselesha sana balya abaletendeka ukusambilila Baibolo. Pa myaka 11 iyo twabombele ukulashimikila mu ncende ya balanda iciPortuguese, Inte sha kwa Yehova abali fye 30 balifulile ukufika ku filonganino fine.

Ifyacitike ku Bashele ku Ng’anda

Pali ilya ine nshita ifintu fyalyalwike ku bashele pa ng’anda pa mwesu. Mu 1960 nkashi yandi Thelma, alyupilwe kuli ba John Urban, bapainiya abafumine ku United States. Mu 1965 basangilwe ku sukulu lya Gileadi mu kalasi lyalenga 40, kabili babombele umulimo wa bumishonari pa myaka 25 ku Brazil. Mu 1990 babwelele ku Ohio ku Amerika ku kusunga abafyashi baba John abalelwalilila. Na nomba ni bapainiya nangu cingati balikwata amafya ya kusunga abafyashi abalwalilila.

Bamama abafyele bamayo bafwile mu 1965, aba cishinka kuli Lesa ninshi bali ne myaka 98 kabili baali ne subilo lya kuya ku muulu. Ulya wine e mwaka na batata bapokele penshoni. E ico lintu ine na ba John batwebele ukubombela ukwaba abalanda iciPortuguese, batata na bamayo baliipeleshe ukulabomba na ifwe. Ala baletukosha sana ifwe bonse mwi bumba lyesu, kabili ilyo papitile fye imyeshi inono icilonganino ca kubalilapo calipangilwe. Tapakokwele na sana, bamayo babasangile na kansa, kabili bafwile kuli ubu bwine bulwele mu 1971. Batata bafwile ilyo papitile imyaka 7.

Ukutensha Abena Mwandi Ba John

Mu 1970 twalimwene ukuti ukulwala kwa ba John kwaile kulebipa fye. Panono panono, balekele ukubomba imilimo imo imo iyo batemenwe ukubomba pa Bethel, imilimo pamo nga ukutungulula isambililo lya Ulupungu lwa kwa Kalinda ilibako cila  mulungu e lyo no kutungulula programu wa kubebeta amalembo cila bushiku. Babafumishe ku Dipatimenti iilolekesha pa mulimo wa kushimikila no kubatwala ku Dipatimenti wa kutuma amakalata, lyena batendeke ukubombela pa nse ukulasakamana amaluba no lunkoto.

Ba John balitemenwe sana ukubombesha, e ico kanshi calibakosele ukutendeka ukubomba panono. Nalekosapo ukubeba nati mwilabombesha lelo bena, batemenwe ukunjeba ati nalitemwa ukubakaanya ukucita ifintu, ilingi line nga balanda ifyo apo pene ninshi balankumbatila. Na pa kulekelesha twamwene ukutila kuti cawama ukuleka ukubombela ku cifulo uko balanda ululimi lwa ciPortuguese no kutendeka ukulonganina pa Ng’anda ya Bufumu iyaba pa musambo.

Ilyo ba John bacililemo ukulwala, bucibusa bwabo na Yehova bwalikosele nga nshi kabili ici calenkosha. Inshita shimo nga babuuka pa kati ka bushiku ninshi apo ukupopomenwa nakucilamo, twaletendeka ukulanda mpaka fye baumfwa umutima waikala, lyena balepepa kuli Yehova ukuti abaafwe. Mu kuya kwa nshita, baliishibe abene ifya kucita nga ca kuti tabaleumfwa bwino kabili baleipatikisha ukulanda no kubwekeshapo imiku iingi amashiwi yaba pa Abena Filipi 4:6, 7 ayatila: “Mwisakamikwa nangu kamo . . . ” Nga balanda fye ayo mashiwi, awe baleteeka no mutima kabili baletendeka ukupepa. Imiku iingi nga nabuuka mu mutalalila nalemona imilomo yabo iletenta ninshi apo balepepa no kulomba Yehova ukuti abafwe.

Pa mulandu wa kuti aba kubomba pa musambo balifulile sana, ubukuule bwa maofesi yapya ayakalamba bwalitendeke ku nse ya musumba wa Johannesburg. Ine na ba John imiku iingi twaletandalila cilya cifulo ukwali ubukuule pantu takwali icongo no mwela wakowela ifyaba mu tauni. Ninshi no bukuule tabulapwa, batusuminishe ukukuukila kuli cilya cifulo, pantu ici cifulo calelenga ba John ukumfwako bwino, kabili e ko twaikele mpaka fye na lintu ubukuule bwapwile.

Amafya na Yambi

Ba John balecula sana pa kubomba imilimo pantu balilekele ukutontonkanya bwino. Lelo ifyo abantu bambi baleafwilisha ba John fyalemfika sana pa mutima. Ku ca kumwenako, ilyo munyina umo aleya ku laibrare ya cintubwingi mu kubelenga, alesenda ba John kabili alebuula amatrakiti ayengi na bamagazini aya kusenda kuntu baleya, no kuyabika mu matumba ya ba John. Ukucita ifi kwalelenga ba John ukulamona ukuti na bo balecitapo fimo kabili balicindama.

Awe ba John basukile balwala ubulwele bwa Alzheimer (ubulenga bongobongo ukuleka ukubomba bwino). Ubu bulwele bwalengele ba John ukulafilwa ukubelenga. Kanshi twatendeke fye ukukutika ku mpapulo isho bakopa pa matepu ne nyimbo sha Bufumu. Twalekutika ku matepu libili libili. Ba John balekalipa sana nga ca kuti nshikele na bo no kulakutika na bo pamo, e ico lintu twaikala tulekutika nalebula inyeleti no kutampa ukupikula. Ala ukupikula kwaliweme pantu kwalengele tulekwata amasweta ayengi ne fya kufimbana!

Mukwai ukulwala kwa ba John kwafikile apabi ica kuti balekabila ukubasakamana sana no kuti ndeba fye mupepi na bo. Nangula nalenaka sana ica kuti nalefilwa no kubelenga, nalitemenwe ukuti nalibasakamene ukufika na lintu bafwile. Bafwile umutalalila mu 1998 ninshi nimbafukatila kabili e lintu fye bakumenye imyaka 85 kabili bafwile ne cisumino icakosa. Ndolela fye inshita lintu bakabuuka, no bumi busuma na mano ayatuntulu!

Ifyansansamwishe

Ilyo ba John bafwile, calinkoseele ukulaikala neka. E ico mu May mu 1999, natandalile nkashi yandi Thelma, na bena mwakwe abekala ku United States. Ala caliweme, kabili umutima wandi walisansamwike lintu twakumene na banandi abengi abatwalilila ukubombela Lesa ne cishinka, maka maka ilyo twatandele pa maofesi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova ku New York! Ukwabula no kutwishika, ukukoselesha kwa musango ulya eko nalekabila sana.

Nga natontonkanya pa fisuma ifyalecita abo natemwa, ndebukisha ifintu ifisuma ifinkosha sana. Ku kusambilisha kwabo, ifya kumwenako fyabo, no kwafwa balengafwa, bansambilishe ukutemwa abantu abafuma ku fyalo fimbi kabili aba nkanda shapusanapusana. Nasambilile ukutekanya, ukushipikisha ne fyo ningekala na bantu e lyo no kwikala mu ncende shapusanapusana. Ne cacila pali fyonse ifi, nalimwene ifyo Yehova uumfwa amapepo, ali uwa cikuuku kuli ine. Na ine wine nanda amashiwi yalandile kemba wa malumbo uwalembele ati: “Alishuka uo mwasala no kupalamika, ukuti ekale mu mansa shenu. Lekeni tutemwe pa busuma bwa ng’anda yenu.”—Amalumbo 65:4.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 8]

Bamama na bana babo abanakashi

[Icikope pe bula 9]

Ndi na bafyashi bandi ilyo nabatishiwe mu 1948

[Icikope pe bula 10]

Ndi na banandi 9 ku sukulu lya Gileadi abo twafumine na bo ku South Africa, na ba Albert Schroeder bakalemba be sukulu

[Icikope pe bula 10]

Ndi na ba John mu 1984