Uko Mwingasanga Amano Yene Yene pa fya Kukusha Abana

BA RUTH bashimika ifyo cali ilyo bali ne fumo lya kubalilapo abati: “Nali ne myaka 19 kabili naleikala ukutali sana na balupwa lwandi, kabili nshaipekenye nangu panono.” Apo bafyelwe fye beka, tabatalile abatontonkanyapo pa fyo bengacita nga baba abafyashi. Ni bani bali no kubapanda amano yene yene?

BaJan, abakwata abana babili abakalamba, bena bebukisha ukuti: “Pa kubala, naletila ifyo naishibe kuti fyabomba bwino sana. Lelo tapakokwele naishileiluka ukuti ifyo naishibe tafyali na kubomba bwino pa kukusha abana.” Nampo nga abafyashi tabeshibe bwino ifya kukusha abana nelyo ifyo balemona ukutila kuti fyabomba fyakaana ukubomba, ni kwi bengasanga ukwafwa pa kukusha bwino abana?

Muno nshiku, abafyashi abengi bafwaya ifyebo pa Intaneti. Napamo muletwishika nga kuti mwacetekela ukupanda amano kwa pa Intaneti. Cisuma ukucenjela sana. Bushe abo bene balemupanda amano pa Intaneti mwalibeshiba bwino bwino? Bushe bena balikusha fye bwino abana babo? Ukwabula no kutwishika mufwile ukucenjela ku fili fyonse ifingakuma ulupwa lwenu. Limo, nga fintu icipande cifumineko cilandile, no kufunda ukufuma ku mpanda mano takubomba. Nomba ni kwi mwingaya ku kupandwa amano?

Uwingatupanda fye amano pa fya kukusha abana ni Yehova Lesa, Uwabikileko ulupwa. (Abena Efese 3:15) E mpanda mano wa cine cine. Ukubomfya Icebo cakwe Baibolo, alatupanda amano yene yene kabili ayabomba bwino. (Amalumbo 32:8; Esaya 48:17, 18) Kanshi, tufwile ukukonka ukupanda amano kwa kwa Lesa.

Abaupana bamo balibepwishe ukulanda ifyo basambilile ilyo balekusha abana pa kuti babe abasuma kabili abatiina Lesa. Batile, icalengele sana ukukusha bwino abana ni co balekonka ifishinte fya mafunde ya mu Baibolo. Basangile ukuti ukupanda mano kwa mu Baibolo kulabomba muno nshiku nga filya fine kwalebomba ilyo Baibolo yalembelwe.

Muleba Pamo na Bana Benu

Ilyo baCatherine, abakwata abana babili, babepwishe ukufunda ukwabafwile sana, apo pene fye balandile ifyaba pa Amalango 6:7. Ici cikomo citila: “Mulefundisha abana benu [ifishinte fya mafunde ya mu Baibolo] no mukoosha, mulefisosa na pa kwikala mu mayanda yenu na pa kwenda mu nshila, kabili pa kulaala na pa kubuuka.” BaCatherine bakutulwike ukuti pa kukonka uku kupanda amano, bafwile ukulaba pamo na bana babo.

Napamo kuti mwatila ‘calyafya’ pa kucite fyo. Apo mu ndupwa ishingi abafyashi bonse babili bafwile ukubomba pa kuti basakamane bwino ulupwa lwabo, nge nshita ya kuba pamo na bana kuti baimona kwi? BaTorlief, abakwata abeshikulu ino nshita batila, icacindama sana kukonka ukupanda amano kwa mwi buuku lya Amalango. Mulesenda abana benu konse uko muleya, kabili mukalakwata inshita ya kulanshanya lyonse. BaTorlief bashimika ukuti: “Nalebomba no mwana wandi imilimo ya pa ng’anda. Twaleya mu kutandala ulupwa lonse. Kabili twaleliila pamo.” Batila, icafuminemo ca kuti “umwana wesu lyonse taletiina ukulanda fyonse ifyali ku mukoshi.”

Nomba, ni shani nga ca kuti mulefilwa ukulanshanya kabili tamulelanshanya bwino bwino? Limo ico cicitika ilyo abana baleya balekula. Na lyo line, icingafwa sana kuba pamo na bo inshita iikalamba. BaKen, abalume ba baCatherine, bebukisha ukuti ilyo umwana wabo afikile pa bukashana, aleilishanya ukuti tabalebikako mano nga alelanda. Abalumendo na bakashana abengi e fyo bailishanya. Cinshi baKen bacitile? Batila: “Natendeke ukulaba nankwe eka inshita iikalamba, kabili twalelanda pa filemucusha, ifyo aletontonkanya, ifyo aleumfwa, ne filemukalifya. Ici  calibombele sana.” (Amapinda 20:5) Lelo, BaKen batile icalengele ukuti mufume ifisuma muli ilya nshita baleba pamo no mwana mulandu wa kuti mu lupwa lwabo balelanshanya lyonse. Batila: “Ine no mwana wandi twali ifibusa fisuma, kanshi taletiina ukulanda fyonse ifyo alefwaya ukunjeba.”

Ukufwailisha kumo ukwaliko nomba line kwalangile ukuti imisepela e balanda sana ukuti abafyashi na bana tababa pamo inshita iikalamba. Kanshi kuti cawama nga mwakonka ukupanda amano kwa mu Baibolo! Muleba pamo na bana benu inshita iikalamba, ilyo muletuusha na lintu mulebomba imilimo imo, ilyo muli pa ng’anda na lintu muleenda, ilyo mwabuuka ulucelo na lintu bwaila ilyo mushilaya mu kusendama. Nga cingacitika, mulebasenda konse uko muleya. Nga fintu Amalango 6:7 yalanda, mufwile fye ukulaba pamo na bana benu.

Mulebasambilisha Imibele Isuma

BaMario, abakwata abana babili, na bo batila: “Muletemwa sana abana benu kabili mulebabelengela.” Nomba, te kutila ni co mulefwaya fye abana benu bakabe abacenjela. Mufwile ukubasambilisha ifya kulekanya icisuma ku cabipa. BaMario balanda no kuti: “Mulebasambilisha Baibolo.”

E mulandu wine Baibolo ikonkomesesha abafyashi ukuti: “Mwilakalifya abana benu, lelo mulebakusha mutembo mutembo mu kufunda kwa Bwina Kristu na mano.” (Abena Efese 6:4, Weymouth) Muno nshiku, mu mayanda ayengi abafyashi tabasambilisha abana babo imibele isuma. Bamo basumina ukuti abana nga bakula, abene bakasala ifyo bengatemwa ukuba mu mikalile yabo. Bushe mulemona ukuti cisuma ukucite fyo? Filya fine imibili ya bana ikabila ifya kulya ifisuma pa kuti ikule iyakosa kabili iituntulu, e fyo ne mintontonkanya ne mitima ya bana fikabila ukufundwa. Nga ca kuti abana benu tabasambilile imibele isuma kuli imwe pa ng’anda, ukwabula no kutwishika bakakopa imisango ya banabo aba ku sukulu ne ya bakafundisha nelyo iya pa mulabasa nangu pa TV.

Baibolo kuti yayafwa abafyashi ukusambilisha abana babo ifya kulekanya icisuma ku cabipa. (2 Timote 3:16, 17) BaJeff, ababomba bueluda imyaka iingi kabili abakusha na bana babili batila, cisuma ukubomfya Baibolo pa kusambilisha abana imibele isuma. Batila: “Ukubomfya Baibolo kulaafwa abana ukwishiba ifyo Kabumba amona ico cintu, te bafyashi fye iyo. Ico twasangile ca kuti Baibolo ilafika sana pa mutima na pa muntontonkanya wa mwana. Nga ca kuti umwana acita icilubo nelyo aletontonkanya ifyalubana kabili tulefwaya ukumulungika, twalepoosa inshita iikalamba ukusanga ilembo ililingene no bwafya akwete. Lyena, twaleikala no mwana eka no kumuleka abelenga ilembo. Ilingi line icalecitika ca kuti umwana aletampa fye ukulila. Twalepapa sana. Baibolo yalefika sana umwana pa mutima ukucila icili conse ico twali no kulanda nelyo ukucita.”

Pa AbaHebere 4:12 patila: “Icebo ca kwa Lesa ca mweo kabili ca maka . . . kabili kuti calingulula amatontonkanyo na mapange ya mutima.” Kanshi, ubukombe bwaba mu Baibolo tabwaba matontonkanyo ya bantu abo Lesa abomfeshe ukulemba Baibolo nangu ifyabacitikile. Lelo, matontonkanyo ya kwa Lesa pa fyo amona imibele isuma. E mulandu wine Baibolo yapusanina no kupanda amano konse. Nga mulebomfya Baibolo pa kusambilisha abana benu, ninshi mulebafwa ukulatontonkanya nga fintu Lesa atontonkanya pa fintu. Ukusambilisha kwenu kukaba ukwafikapo, kabili kuti mwafika na pa mutima wa mwana wenu.

BaCatherine, abo tulandilepo kale balasumina ukuti ici ca cine. Batila: “Ubwafya nga bwakula sana, e lyo twalefwaya sana mu Cebo ca kwa Lesa, kabili twaletunguluka!” Kanshi, mulebomfya sana Baibolo pa kusambilisha abana benu ifya kulekanya icisuma ku cabipa!

Muleba no Mutembo

Umutumwa Paulo alanda pa cishinte ce funde na cimbi icacindama sana pa kukusha abana. Akoseleshe Abena Kristu banankwe ukuti: “Lekeni umutembo wenu wishibikwe ku bantu bonse.” (Abena Filipi 4:5) Kanshi ici calola mu kuti na bana besu bene bafwile ukumona ukuti tuli ba mutembo. Kabili mwilalaba ukuti ukuba no mutembo, “mano ayafuma ku muulu.”—Yakobo 3:17.

Nomba bushe ukuba no mutembo kwayampana shani no kufunda abana? Nangu ca kuti tulabaafwa muli fyonse, tatweba abana conse fye ico  bafwile ukucita ne co bashifwile kucita. Ku ca kumwenako, baMario, abo tulandilepo kale, ni Nte ya kwa Yehova, kabili bebukisha ukuti: “Lyonse twalekoselesha abana besu ukubatishiwa, ukubomba umulimo wa nshita yonse, ne milimo imbi iya kwa Lesa. Nomba twalebalondolwela bwino ukuti abene e balingile ukuipingwila ifya kucita inshita nga yafika.” Cinshi cafuminemo? Ino nshita, abana babo bonse babili balabilisha imbila nsuma iya Bufumu inshita yonse.

Baibolo isoka abafyashi abaume pa Abena Kolose 3:21 ukuti: “Mwilakalifya abana benu, epali baba no bulanda.” BaCatherine batile ico ili lembo lyalanda cishinka sana. Umufyashi nga tatekenye, kuti alekalipa bwangu nelyo ukwenekela ifyacilamo ku bana. Nomba batila, “mwilaenekela umwana ukucita ifingi sana ifyo imwe mwingacita.” BaCatherine na bo ni Nte ya kwa Yehova, kabili balanda no kuti: “Lekeni ukubombela Yehova kulemuletela insansa.”

BaJeff, abo tulandilepo kale, balandile fimo ifibomba bwino ukuti: “Ilyo abana besu baalekula, cibusa wesu umo atwebele ukuti ilingi line alekaanya abana bakwe fyonse ifyo balefwaya ukucita. Ukubakaanya lyonse kwalebakalifya kabili balemona kwati abafyashi babo balebatitikisha. Pa kuti ica musango yu tacicitike, cibusa wesu atukoseleshe ukuti tufwile tulecitapo fimo pa kuti tulesuminisha abana ifyo balefwaya ukucita.”

BaJeff batila, “uku kufunda kwali kusuma nga nshi. E ico twalesangako inshita ya kuti abana besu bacita fimo na banabo ifyo twalebasuminisha. Twalelanda na bo no kubeba ati: ‘Bushe namwishiba ukuti kantwa alepekanya ukucita fya kuti na fya kuti? Bushe te kuti mutemwe ukuya nankwe?’ E lyo limo abana nga batulomba ukuti tubatwale kumo, twaleipatikisha ukuya nangu natunaka. Twalecite fi pantu tatwalefwaya ukuti lyonse tulekaana ifyo balefwaya.” E fyo cipilibula ukuba no mutembo, e kutila, ukukanaba na mucisha cinani, ukulangulukila bambi, no kukanakosapo fye ukucita ico umuntu alefwaya, lelo ukucita ifintu ukwabula ukupula mu mafunde ya mu Baibolo.

Nonkelenimo mu Kupanda Amano Kwine Kwine

Abengi abo twalandapo ino nshita balikwata na beshikulu. Balatemwa sana ukumona ukuti ifishinte fya mafunde ya mu Baibolo fimo fine fileafwa abana babo ukutunguluka ukukusha abana. Bushe na imwe kuti mwanonkelamo mu kupanda mano kwa mu Baibolo?

Ilyo baRuth, abo twacilandapo pa kutendeka fye bakwete umwana, bena pamo na bena mwabo balemona kwati takwali icali no kubatungulula pa kukusha umwana. Lelo, te fyo cali. Basangile ukupanda mano kwine kwine mu Cebo ca kwa Lesa, Baibolo. Inte sha kwa Yehova balilemba ifitabo ifisuma nga nshi ifilanda pa fyaba mu Baibolo ifingafwa abafyashi. Kwaba ifitabo pamo nga Sambilila Kuli Kasambilisha Mukalamba, Icitabo Candi ca Malyashi ya mu Baibolo, Ifipusho Abacaice Bepusha—Ifyasuko Fibomba, na Umuntu Wakulisha Uwabalile Abako Uwa Mweo. BaTorlief, abalume ba baRuth batila: “Muno nshiku ukupanda amano kwaba mu Baibolo kwingi kabili abafyashi kuti bakusanga. Nga bakonka fye bwino uku kupanda mano, kuti baishiba ifya kucita pa kukusha abana babo no kubasambilisha fyonse ifyo bafwile ukulacita mu mikalile yabo.”

 [Akabokoshi ne Cikope pe bula 5]

Ifyo Impanda Mano Shilanda Filapusana ne fyo Baibolo Ilanda

Pa Kulanga Abana Icitemwishi:

Mu citabo ca The Psychological Care of Infant and Child (1928), Dr. John Broadus Watson aebele abafyashi ukuti: “Te kwesha ukukumbata abana benu nangu ukubatomona. Te kwesha ukubalela.” Lelo, muli ino ine myaka, Dr. Vera Lane na Dr. Dorothy Molyneaux balandile muli magazini ya Our Children (March 1999) ukuti: “Ukufwailisha kulanga ukuti abana abo bashikumbatila kabili abo bashilanga icitemwishi ilingi line tabakula bwino.”

Esaya 66:12 ilanda pali Lesa ukuti alangile icitemwiko ku bantu bakwe pa kubeba amashiwi ya citemwishi aya mufyashi. Na Yesu na o, ilyo abasambi bakwe balefwaya ukulesha abantu ukuleta abana abanono kuli ena, alibalungike no kubeba ukuti: “Lekeni abana banono bese kuli ine; mwibakaanya.” Lyena, “afukatile abana, alabapaala.”—Marko 10:14, 16.

Pa Kusambilisha Abana Imibele Isuma:

Muli New York Times Magazine iya mu 1969, Dr. Bruno Bettelheim akomaile pa kutila umwana alikwata “insambu ya kucita ico umutima wakwe ulefwaya, te kukonka fye ifyo [abafyashi bakwe] balefwaya ati pantu fye bafyashi, lelo afwile ukucita ifyo umwine alemona ukuti fili bwino mu mikalile yakwe.” Lelo, ilyo papitile imyaka nakalimo 30, Dr. Robert Coles, uwalembele icitabo icitila The Moral Intelligence of Children (1997), asumine ukuti: “Abana balakabila sana ukwishiba ico babela pano calo kabili balakabila ukutungululwa mu mikalile yabo,” kanshi abafyashi nangu abakalamba bambi e bafwile ukubafunda ifi fyonse.

Amapinda 22:6 yakoselesha abafyashi ukuti: “Kanshisho mwaice umo afwile ukubela, ilyo akakota takafumemo.” Ishiwi lya ciHebere ilyapilibulwa ukuti “kanshisha” lyalola na mu kuti “ukutendeka” kabili muli ici cikomo lilosha ku kutendeka ukufunda akanya. Kanshi, abafyashi bakoseleshiwa ukutendeka ukusambilisha abana babo imibele isuma ukufuma fye ku bunya. (2 Timote 3:14, 15) Ifyo basambilila ilyo bacili abaice tabakafilabe.

Pa Kusalapula Abana:

Dr. James Dobson alembele mu citabo ca The Strong-Willed Child (1978) ukuti: “Abafyashi abatemwa umwana nga balemuuma ninshi balecingilila umwana ku misango yabipa. Lelo, mu cipande cimo ico bayalwile mu kulembwa kwalenga 7 ukwa citabo caishibikwa bwino sana ica Baby and Child Care (1998), Dr. Benjamin Spock atile: “Ukuuma abana, kulalenga balamona ukuti abakalamba ababacila amaka kuti babacita fyonse ifyo balefwaya, nampo nga nabalungika nelyo iyo.”

Ilyo ilanda pa kufunda abana, Baibolo itila: “Inkonto ya kufundilako ipeela amano.” (Amapinda 29:15) Lelo, te bana bonse abakabila ukuumwa. Amapinda 17:10 yatweba ukuti: “Ukwebaula kwingila mu muntu uwiluka, ukucilo kupuma imiku umwanda umo mu muwelewele.”

[Icikope]

Mulebomfya Baibolo ukufika umwana pa mutima

[Icikope pe bula 7]

Abafyashi basuma balapekanya ukwangalila pamo na bana babo