Christophe Plantin—Ali pa Babalilepo Ukupulinta AmaBaibolo

JOHANNES GUTENBERG alilumbuka sana pantu e wabalilepo ukupulinta Baibolo ukubomfya mashini inono (afyelwe mu 1397 kabili afwile mu 1468). Christophe Plantin ena taishibikwa sana. Lelo, e wabalilepo ukupanga akampani akakalamba aka kupulinta. Kabili mu myaka ya ba1500, alibombeshe nga nshi ica kuti alengele abantu mu fyalo ifingi ukukwata ifitabo na maBaibolo.

Christophe Plantin afyelwe mu 1520 mu Saint-Avertin mu France. Apo alefwaisha icifulo uko abantu batemenwe sana ukupepa kabili uko amakwebo yaleenda sana ukucila mu France, ilyo ali ne myaka mupepi na 30 asalilepo ukuyaikala ku Antwerp mu citungu ico baleita ukuti Low Countries. *

Incito Plantin atendekelepo ukubomba ya kupanga ifitabo no kubikako inkupo e lyo no kupanga ifintu ifya mpapa. Abakankaala balitemenwe sana ifya mpapa ifyo alepanga. Lelo mu 1555 icintu cimo calicitike icalengele ukuti Plantin aleke ukubomba uyu mulimo. Ilyo aletwala ifyo apangile ne mpapa ku Mfumu Philip II iya ku Spain iyaleteka icitungu ca Low Countries, abaume abakolelwe aba mu Antwerp balimulashile ulupanga mu kubeya. Nangu cingatila alipolele, alilekele ukubomba imilimo iyakosa, kabili ici calengele ukuti atendeke umulimo umbi. Hendrik Niclaes uwaletungulula akabungwe ka mapepo ako baleita ati Anabaptisti apeele Plantin indalama, kabili atendeke umulimo wa kupulinta.

“Ukubomba no Kushipikisha”

Plantin aleita akampani kakwe aka kupulinta ukuti Gulden Passer (Ifya Kushililako Ifyakashikila). Icishibilo ca kampani kakwe cakwete ifya kushililako ifyakashikila apalembelwe amashiwi ya kuti “Labore et Constantia,” icalola mu kutila “Ukubomba no Kushipikisha.” Icishibilo abikile pa kampani kakwe calilingile pantu alebombesha sana.

Apo iyo nshita aba mapepo na ba mapolitiki balecita ifimfulunganya mu Europe, Plantin alefwaya ukusengauka amafya. Umulimo wakwe uwa kupulinta walicindeme nga nshi kuli ena ukucila icili conse cimbi. Nangu cingatila aleumfwilako uluse baProtestanti abafumine mwi calici lya baKatolika, kalemba Maurits Sabbe alembele ukuti Plantin “alealukaaluka pali aya malyashi ya mapepo.” E mulandu wine kwali ilyashi ilyasalangene mpanga yonse ukuti Plantin alepulinta ifitabo ifyo baletila fyalembelwe na bapondokele icalici. Mu 1562 ku ca kumwenako Plantin abutukile ku Paris uko aileikala ukucila pa mwaka umo.

Ilyo Plantin abwelele ku Antwerp mu 1563, atendeke ukubombela pamo na bashimakwebo abakankaala, kabili abengi bali mu mapepo ya baCalvinist. Pa myaka isano iyo babombele pamo, bapulintile ifintu ifyalekanalekana 260 ukubomfya bamashini ba kwa Plantin. Pa fyo bapulintile pali amaBaibolo ya mu ciHebere, iciGriki, ne ciLatini, na Baibolo ya Dutch Catholic Louvain iyo bayemfeshe na golde na silfere.

“Icitabo Icapulintwa Bwino”

Mu 1567, ilyo kwali ukwimina ubuteko bwa Spain mu Antwerp, Imfumu Philip II iya ku Spain yatumine cilolo wa ku Alba ukuyaba cilolo mukalamba kulya. Apo alipeelwe amaka yonse ku mfumu, cilolo alefwaisha ukupwisha ififulunganya fya baProtestanti. Ici calengele Plantin ukutendeka umulimo uukalamba sana uo alesubila ukuti ukalenga  abantu ukuleka ukumutunganya ukutila alepulinta ifitabo fya bapondokele icalici. Alefwaisha sana ukupulinta Baibolo iisuma nga nshi mu ciHebere ne ciGriki. Pa kupulinta uyu Baibolo mupya Plantin alombele Imfumu Philip II ukumwafwa kabili yalisumine. Imfumu yalaile ukumupeela indalama, kabili yatumine Arias Montano ukwangalila uyu mulimo. Montano alishibikwe sana ukuti alisumine mu mano yaba Griki na bena Roma.

Montano alishibe indimi ishingi sana, kabili alebomba amaawala 11 cila bushiku. Umwaume uwaishibe iciSpanish, icina Belgium ne ciFrench e walemwafwa. Ico balefwaisha sana kulemba cipya cipya Baibolo iyaishibikwe nga nshi iya Complutesian Polyglot Bible. * Pa mbali ya kukwata Baibolo ya Vulgate iya ciLatin, Septuagint ya ciGriki, na malembo ya ciHebere, muli Baibolo ipya iya kwa Plantin mwali na malembo yambi pamo nga Targum ya ciAramaic, Syriac Peshitta, e lyo na malembo ya ciLatin ayo bakonkele ishiwi ne shiwi pa kupilibula ukufumya muli Targum ya ciAramaic na Syriac Peshitta.

Ukupulinta Baibolo kwatendeke mu 1568. Uyu wali mulimo uukalamba nga nshi, kabili wapwile mu 1572. Nga kulinganya uyu mulimo ku milimo imbi iyapalako pali ilya nshita, iyi Baibolo yalipulintilwe bwangu sana. Montano alembele kalata ku Mfumu Philip II ukutila: “Ifyo twabomba mu mweshi umo kuno kuti casenda umwaka uutuntulu ukubomba uyu mulimo mu Roma.” Plantin apulintile amaBaibolo ayapya aya Polyglot Bible 1,213, imo imo yakwete amaVolyumu 8 ayakalamba. Pe buula lya mu kati apo balemba ishina lya citabo, babikilepo icikope ca nkalamo, ing’ombe, umumbulu ne mpaanga fileliila pamo mu ca kulilamo cimo cine ukwabula ubwafya. Ifi fyalelangisha ifyo ilembo lya kwa Esaya 65:25 lilanda. Ilyo aya maBaibolo ya mu ndimi shalekanalekana tabalati bayabike pamo ukupanga icitabo cimo baleyashita pali 70 guilders (indalama sha ku Netherlands). Ishi ni  ndalama ishingi nga nshi, pantu pa mwaka ulupwa pali ilya nshita lwalefola amaguilders 50. Baibolo yonse iintuntulu baishileita ukuti Antwerp Polyglot. Na kabili baleita ukuti Biblia Regia (Royal Bible) pantu Imfumu Philip II e yafumishe indalama pa kuti baipulinte.

Nangu cingatila Papa Gregory XIII alisuminishe ukupulinta iyi Baibolo, abantu balelengulula Arias Montano pali iyi Baibolo. Ico balemulengulwila ni co ena alemona amalembo ya ciHebere ukuti yalicindeme pali Baibolo ya ciLatin iya Vulgate. Uwalemulengulula sana ni León de Castro umwina Spain uwasambilile ifya mapepo pantu ena alemona Baibolo ya ciLatin iya Vulgate ukuti e Baibolo bonse fye bafwile ukulakonka. De Castro apeele Montano umulandu wa kwalula amalembo, e kuti ukufumyamo icisambilisho ca Bulesa butatu. Ku ca kumwenako, pali 1 Yohane 5:7 de Castro amwene ukuti muli Syriac Peshitta tamwali ifya bufi ifyo babikilemo ifitila “mu muulu, Wishi, Cebo, na Mupashi wa Mushilo: kabili aba batatu baba muli umo.” (Ukulingana na King James Version) Nangu cibe fyo icilye ca ku Spain catile Montano takwete mulandu, talesuusha amasambilisho ya mwi calici. Abantu abengi bamona Baibolo ya Antwerp Polyglot ukuti “e citabo ico bapulintile bwino sana ukubomfya mashini inono mu mwanda wa myaka uwalenga 15.”

Ifyo Abantu Banonkelamo

Pali ilya nshita abengi abalepulinta bakwete fye bamashini babili nelyo batatu aba kupulintilako. Nangu cali fyo, pa nshita lintu ubukwebo bwa kupulinta bwaleenda bwino sana, Plantin akwete bamashini nalimo 22 e lyo na babomfi 160. Mu fyalo umo balelanda iciSpanish, Plantin aishibikwe ukuti e wakwete akampani akakalamba akalepulinta ifitabo.

Pa nshita imo ine, icimfulumfulu calekulilako muli ici citungu ica kuti abantu baimine ubuteko bwa bena Spain, kabili mu Antwerp mwali ifimfulunganya. Mu 1576 abashilika abo bashapeele amalipilo basangukile ubuteko bwa Spain, kabili basampile ifipe fyonse mu musumba. Balyocele amayanda ukucila pali 600, kabili baipeye abantu abengi nga nshi mu Antwerp. Abakankaala balifulumwike mu musumba, kabili ubukwebo bwa kwa Plantin bwalibwelele pa nshi. Na kabili balimupatikishe ukulipila abashilika umusonko uukalamba nga nshi.

Mu 1583, Plantin akuukile ku Leiden, umusumba uwali amakilomita 100 ku kuso kwa Antwerp. Kulya atendeke akampani ka kupulinta kabili alepulintila Universiti ya mu Leiden, iyaletungululwa na baProtestanti ba Calvinist. Ifyo balemutunganya kale ukuti alipondokele Icalici lya Katolika fyalitendeke na kabili. Ici calengele Plantin ukubwelela ku Antwerp ku kupwa kwa 1585 ilyo fye abena Spain batendeke ukuteka ulya musumba na kabili. Pali ilya nshita ali ne myaka 60, kabili akampani kakwe aka The Golden Compass kalibongolweke, ashele fye na babomfi bane abalebombela pali mashini imo epela. Plantin atendeke na kabili ukuwamya akampani kakwe. Nangu cali fyo, takakulile nge fyo kali kale. Pa July 1, 1589 Plantin alifwile.

Pa myaka mupepi na 34, Christophe Plantin apulintile fitabo ifyalekanalekana 1,863, e kuti cila mwaka alepulinta ifitabo mupepi na 55. Nangu fye ni lelo umuntu pa lwakwe nga apulinta ifitabo fyafule fyo ninshi nabombesha sana. Nangu cingatila Plantin tabikileko sana amano ku fya mapepo, imilimo yakwe yalengele abantu ukukwata ifitabo no kusambilila Amalembo ya mushilo. (2 Timote 3:16) Ca cine Plantin na banankwe balibombele umulimo uwacindama sana uwa kulenga abantu yaweyawe ukukwata Baibolo.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 15]

ICIKUULWA ICO BASUNGILAMO IFYO PLANTIN NA MORETUS BALEBOMFYA

Mu mwaka wa 1877 balisuminishe abantu ukulatandala mu cikuulwa umo Plantin no lupwa lwakwe baleikala no kubombela ica mu musumba wa Antwerp. Takwaba icikuulwa cimbi ico balepulintilamo pali ilya nshita icicili na bamashini ba kupulintilako nga baba muli ici cikuulwa. Mwaba bamashini basano aba kupulintilako abapangilwe mu mwanda wa myaka uwalenga 16 na 17. Bamashini babili abakokwesha sana mu calo conse ababa muli ici cikuulwa, bapangilwe nalimo mu nshiku sha kwa Plantin. Mwaba ifikombola 15,000 ifyo balebomfya pa kupanga ifilembo balebomfya pa kupulinta, mwaba ne filembo 15,000 ifyo bapangile ne mbao, na malata ya mukuba 3000 apo balembele ifilembo ifyo balebomfya pa kupulinta. Kabili mwaliba na laibrare iyakwata bamanyuskripti 638 abalembelwe mu mwanda wa myaka uwalenga 9 ukufika ku 16, e lyo ne fitabo 154 ifyo bapulintile pa ntanshi ya 1501. Pali ifi fitabo paba na Baibolo ya kubalilapo iya kwa Gutenberg iyo bapulintile pa ntanshi ya 1461, na Baibolo yaishibikwa sana iya Antwerp Polyglot iyo Plantin apulintile.

[Icikope pe bula 15]

Arias Montano

[Icikope pe bula 16]

Muli Baibolo ya Antwerp Polyglot mwaba amalembo ya ciHebere, “Vulgate” ya ciLatin, na “Septuagint” ya ciGriki, e lyo na Syriac “Peshitta” na Targum ya ciAramaic, ukusanshako na malembo ya ciLatin ayo bapilibwile ukufumya muli Syriac Peshitta na Targum ya ciAramaic

[Abatusuminishe]

By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 15]

Both images: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen