Ifyo Twingafwaisha Ukwishiba mwi Buuku lya kwa Esaya—Ulubali I
Icebo ca kwa Yehova ca Mweo
Ifyo Twingafwaisha Ukwishiba mwi Buuku lya kwa Esaya—Ulubali I
“NANI uo ndetuma? Nani aletuila?” Pa kwankula kuli ubu bwite bwafumine kuli Yehova Lesa, Esaya mwana Amose atila: “Moneni, ine; ntumeni.” (Esaya 1:1; 6:8) Palya pene apeelwa no mulimo wa kuba kasesema. Imilimo ya kusesema iyo Esaya abombele, yalembwa mwi buuku lya mu Baibolo ilyainikwa ishina lyakwe line.
Kasesema Esaya umwine, e walembele ili buuku, ukulemba ili buuku kwasendele imyaka 46, kwatendeke mu 778 B.C.E. kwaishilepwa pa numa ya mwaka wa 732 B.C.E. Mwi buuku lya kwa Esaya mwaba amashiwi ya kusoka abaYuda, abena Israele ne nko shimbi ishabashingulwike, nomba, te kutila ubupingushi e bo lilandapo fye epela. Lelo, lilanda sana pa ‘kupususha kwa kwa Yehova Lesa.’ (Esaya 25:9) Na kuba, ishina lya kuti Esaya, lipilibula, “Ukupususha kwa kwa Yehova.” Cino cipande calalanda pali fimo fimo ifyo mwingafwaya ukwishiba ifyaba muli Esaya 1:1–35:10.
ABAKASHALAPO BAKABWELA
Kwena, Baibolo tayalanda nga ca kuti ubusesemo ubwalembwa mu fipandwa fisano ifya kubalilapo mwi buuku lya kwa Esaya bwalembelwe ninshi alipeelwa kale umulimo wa kusesema nelyo iyo. (Esaya 6:6-9) Lelo icishinka icishibikwe ca kuti abekashi ba mu Yuda na Yerusalemu nabalwala ku mupashi, “ukutula pa nyantilo ya lukasa ukufika na pa mutwe.” (Esaya 1:6) Ukupepa utulubi kuli fye mpanga yonse. Intungulushi shilepoka amafisakanwa. Banamayo bali na matutumuko. Abantu nabaleka ukubombela Lesa wa cine mu nshila iyo umwine afwaya. Esaya bamupeela umulimo wa kubila “imiku iingi” ku bantu abashingeluka kabili abashifwaya no kwishiba ifintu.
AbaYuda baletiina ukubasansa ku fita ifyaumana akapi ifya bena Israele na bena Suria. Yehova abomfya Esaya na bana bakwe nge “fiishibilo kabili ifikunka,” pa kulaya abaYuda ukuti abena Suria na bena Israele abaumana akapi tabakacimfye. (Esaya 8:18) Lelo umutende wine wine uli no kwisa ukupitila fye mu kuteka kwa kwa “Cilolo wa mutende.” (Esaya 9:6, 7) Yehova akapingula ne calo ca Ashuri, ico abomfya nge “cipompolo ca bukali [bwakwe].” AbaYuda mu kupelako bakasendwa bunkole, lelo “umushashi, [e kutila abakashalapo, NW] ukabwelela.” (Esaya 10:5, 21, 22) Ubulungi bwine bwine buli no kubako mu buteko bwa muntu umo uukaba nga ‘kamusambo akakapuuka ku cishiki ca kwa Yese.’—Esaya 11:1.
Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:
1:8, 9—Bushe umwana mwanakashi Sione ali no ‘kushala shani nge nsakwe mwi bala lya myangashi, nge nsaka mwi bala lya fibimbi’? Aya mashiwi yalolele mu kuti ilyo abena Ashuri bakengilila Yerusalemu, ali no kumoneka kwati takwata wa kumucingilila, filya fine fimoneka insakwe mwi bala lya myangashi nelyo insaka iishakosa mwi bala lya fibimbi. Lelo Yehova akamwafwa kabili takaleke wena ukonaulwa nga Sodomu na Gomora.
1:18—Bushe amashiwi ya kutila: “Shi endeni, tukalulushanye,” yalola mwi? Te kutila Yehova ali no kwikala pa nshi na bantunse no kutendeka ukulanshanya na bo pa kuti bamone uuli no bwafya, lyena basuminishanye icintu cimo. Lelo cili kwati balelanshanya, nomba Yehova, Kapingula uwalungama, apeela abena Israele inshita ya kuti bapilibuke no kuti basangulule imibele yabo iyabipa.
6:8a—Mulandu nshi pali ili lembo babomfesha amashiwi ya kuti “uo ndetuma” na ya kutila “nani aletuila”? Ico babomfesha amashiwi ya kuti “uo ndetuma,” ni co uuletuma uyo muntu ni Yehova Lesa eka. Kabili amashiwi ya kuti “nani aletuila” yalangilila ukuti Yehova ali pamo no muntu umbi. Ukwabula no kutwishika, uyu muntu umbi, “Mwana wakwe uwafyalwa eka.”—Yohane 1:14; 3:16.
6:11—Bushe Esaya aloseshe mwi lintu aipwishe ati: “Bushe ukufika ku nshita nshi, mwe Shikulu?” Esaya taleipusha Lesa ukumweba inshita ali no kupoosa mu kusoka abantu abashalekutika ku bukombe bwa kwa Yehova. Lelo, alefwaya ukwishiba nga ca kutila balya bantu ba mibele yabipa baali no kutwalilila fye ukuseebanya ishina lya kwa Lesa.
7:3, 4—Mulandu nshi Yehova apusushishe Ahasi Imfumu yabipa? Imfumu ya ku Suria ne ya bena Israele balepanga ukufumya Ahasi Imfumu ya baYuda pa cipuna ca bufumu pa kuti babikepo umuntu wa kuti alesumina fye fyonse ifyo balemweba, no yo muntu ali ni mwana Tabeali uushafumine na mu lupwa lwa kwa Davidi. Aya mapange ya kwa Satana Kaseebanya yali no kupumfyanya icipangano ca Bufumu ico Yehova apangene na Davidi. E ico Yehova apuswishe Ahasi pantu talefwaya ulupwa umwali no kufyalilwa “Cilolo wa Mutende” uwali no kwisa lufulunganishiwe.—Esaya 9:6.
7:8—Bushe Efraimu ‘afwantawilwe’ shani mu nshiku fye 65? Ukusenda bunkole abantu abali mu mikowa 10 iya bena Israele, no kuleta abena fyalo ukuti baleikala mu calo ca Israele kwatendeke “mu nshiku sha kwa Peka imfumu ya bena Israele,” kabili ici cacitike ilyo papitile fye inshita inono ukutula apo Esaya asesemene ubu busesemo. (2 Ishamfumu 15:29) Fyonse ifi fyalecitika ukufika na mu nshiku sha Mfumu ya bena Ashuri Esari-hadone, umwana kabili impyani ya kwa Sankeribu. (2 Ishamfumu 17:6; Esra 4:1, 2; Esaya 37:37, 38) E ico imyaka 65 iyalembwa pali Esaya 7:8 yaliko lintu abena Ashuri balesenda abantu bunkole ukubafumya ku Samaria e lyo no kubabwekeshamo.
11:1, 10—Bushe Yesu Kristu kuti aba shani ngo ‘mukonso uwapuuka ku cishiki ca kwa Yese’ pa nshita imo ine ukuba “umushila wa kwa Yese”? (Abena Roma 15:12) Kuti twatila Yesu ‘apuukile ku cishiki ca kwa Yese’ nga tulelanda pa lupwa afyalilwemo. Yesu afyalilwe mu lupwa lwa kwa Yese ukupitila muli Davidi uwali umwana wa kwa Yese. (Mateo 1:1-6; Luka 3:23-32) Nalyo line, ifi Yesu aba pa bufumu, alilenga ifintu ukwaluka kuli ena ne fikolwe fyakwe ifya pano isonde. E ico, Yesu aba ni ‘Shibo wa nshita pe,’ pantu alipeelwa amaka ne nsambu ya kupeela abantu ba cumfwila umweo wa muyayaya pe sonde. (Esaya 9:6) E mulandu wine abeela “umushila” wa fikolwe fyakwe ukubikako fye na Yese wine.
Ifyo Twingasambililako:
1:3. Nga tulekaana ukucita ifyo Kabumba wesu afwaya ukuti tulecita, ninshi ing’ombe nelyo impunda kuti fyakwatapo amano ukutucila. Lelo, ukutontonkanya no kutasha sana pa fyo Yehova atucitila kuti kwatwafwa ukukanacita ifyabulamo amano kabili te kuti tumupondokele.
1:11-13. Nga ca kuti umuntu alepepa amapepo ya cikulu fye kupepa, no kulapeela amalambo pa nshita imo ine alecita ne fyabipa, kuti atendusha Yehova. Kanshi ilyo tulecita ifintu, na lintu tulepepa, tulingile ukuba no mutima uusuma uulelenga ukuti tulecite fyo fintu.
1:25-27; 2:2; 4:2, 3. Ubusha bwalimo abaYuda no konaulwa kwa calo cabo, fyali no kupwa ilyo fye abaYuda abashelepo kabili abalapiile babwelela ku Yerusalemu no kutendeka ukupepa kwa cine na kabili. Yehova alabelela uluse incitatubi nga ca kuti shalapila.
2:2-4. Ukuba abacincila mu kubomba umulimo wa kushimikila abantu pa Bufumu bwa kwa Lesa no kupanga abasambi kulafwilisha abantu aba mu nko ishingi ukusambilila umutende no kulaikala mu mutende na bantu bambi.
4:4. Yehova akafumyapo, nelyo ukusamba abantu imibele yabo iya busali kabili akafumyapo no mulandu wa kusuumya umulopa uo bakwata.
5:11-13. Umuntu nga talemona ukuti ifyo alecita pa kwangala na pa kutuusha tafiweme kabili teshibe na pa kupelela pa kucita ifintu, ninshi talecita ifintu mano mano.—Abena Roma 13:13.
5:21-23. Baeluda Abena Kristu, nelyo bakangalila, tabafwile ukuba “aba mano mu menso yabo abene.” Bafwile no kulinga pa “kunwo mwangashi,” kabili tabafwile ukuba no mucishacinani.
11:3a. Ica kumwenako ca kwa Yesu ne fyo alesambilisha filanga ukuti ukuba na katiina kuli Yehova kulaleta insansa.
“YEHOVA AKACITE NKUMBU KULI YAKOBO”
Ifipandwa 13 ukufika ku 23 filanda pa fyali no kucitikila inko shimbi. Nalyo line, “Yehova akacite nkumbu kuli Yakobo,” lintu akasuminisha imikowa yonse iya bena Israele ukubwelela ku mwabo. (Esaya 14:1) Mu fipandwa 24 ukushinta ku 27 mwaba ilyashi lilanda pa konaulwa kwa calo ca Yuda, lelo lilalanda na pa fyo icalo cikawama na kabili. Yehova alanga icipyu cakwe kuli ‘bacakolwa ba kwa Efraimu [e kutila Israele]’ pa mulandu wa kuti nabomana akapi na bena Suria, kabili alanga icipyu cakwe kuli “shimapepo na kasesema” uwa mu Yuda pantu alefwaya ukuumana akapi na Ashuri. (Esaya 28:1, 7) Pali no kuba akalanda pe “Shiko lya kwa Lesa, [e kutila Yerusalemu],” pantu “aenda no kuyatentemukila ku Egupti” pa kuti acingililwe. (Esaya 29:1; 30:1, 2) Lelo nangu cibe fyo, kwaba icilayo ca kuti abatetekela Yehova bena bakapusuka.
Filya fine ‘umusepela wa nkalamo ubuluma pa ca kutaakanya ca uko,’ e fyo na Yehova akacingilila “ulupili lwa Sione.” (Esaya 31:4) Kabili alaya no kutila: “Moneni, Imfumu ikabe mfumu ku bulungami.” (Esaya 32:1) Nangu ca kuti icintiinya ca bena Ashuri ku baYuda calenga fye ne “nkombe sha mutende” ukulila akalanda, Yehova ena alaya ukuti abantu bakwe bakaba fye bwino, kabili ‘bakalekelelwa amampuulu yabo.’ (Esaya 33:7, 22-24) “Yehova ali no bukali pa nko shonse, ne cipyu pa mulalo wabo onse.” (Esaya 34:2) Icalo ca Yuda tacakashale fye amapopa. “Fisekelele amatololo ne mpanga iyaumisha, ifiswebebe fyange no kupuuka nga cananika.”—Esaya 35:1.
Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:
13:17—Ni mu mano nshi abena Madai bashaletungila silfere ica mutengo, kabili no kukanabekelwa muli golde? Abena Madai na bena Persia balicindike sana ululumbi balekwata nga bacimfya ukucila ifyo bacindike ifipe balesenda nga bacimfya. Aya mashiwi ya cine pantu nangu fye ni Koreshe, alipeele abaYuda bankole abalebwelela ku mwabo ifipe fya golde na silfere ifyo Nebukadnesari imfumu yasendele mwi tempele lya kwa Yehova.
14:1, 2—Bushe abantu ba kwa Yehova ‘baikete shani bunkole abaalebekata bunkole,’ kabili ‘batekele shani abaalebacikilisha’? Ica musango yu calicitike ku bantu pamo nga Daniele, uwali ne cifulo cikalamba mu Babele ilyo abena Madai na bena Persia baleteka; Estere, uwaishileba namfumu wa calo ca Persia; na Mordekai, uo basalile ukuba uwa cibili mu Buteko bonse ubwa bena Persia.
20:2-5—Bushe cine cine Esaya alyendele ubwamba imyaka itatu? Napamo Esaya afulileko fye umwingila wakwe uwa ku nse epela, no kulaenda fye no mwingila wa mu kati.
21:1—Bushe ni ncende nshi baleita ati “amatololo ya kuli bemba”? Umusumba wa Babele eo baleita ili shina nangula wali ukutali sana no kwabelele bemba. Ico balewitila muli uyu musango, ca kuti cila mwaka imimana ya Yufrate na Tigrisi nga yapoosa, amenshi yaleba fye mpanga yonse no kupanga icalemoneka nga “bemba” wa matipa.
24:13-16—Bushe abaYuda kuti baisaba shani “mu kati ka bantu na bantu, ngo kukunta kwa misambo ya muolife, ngo kusota kwa myangashi ilyo ukusaba kwapwa”? Filya fine ifisabo fimo fimo fishala ku muti nelyo ku mwangashi pa numa ya kusaba, e fyo cali no kuba na ku baYuda, abantu fye abanono e bali no kupusuka ilyo Yerusalemu ne calo ca Yuda fyaonaulwa. Konse uko abapuswike batwelwe, cibe ni ‘ku citungu ca lubuuto [e kutila ku Babele ku Kabanga]’ nelyo ku “naamba sha kuli bemba [e kutila bemba wa Mediterranean],” bali no kutwalilila fye ukulalumbanya Yehova.
24:21—Ni bani baba “umulalo wa mu muulu,” e lyo ne “shamfumu sha pano nse”? “Umulalo wa mu muulu,” kuti waba mipashi yabipa. “Ishamfumu sha pano nse,” kanshi ni bakateka ba pano calo, abo ifibanda fitungulula.—1 Yohane 5:19.
25:7—Bushe ica “kukupana icikupa pa bantu na bantu bonse, ne cifimbo icafimba pa nko shonse,” ni finshi? Iyi milandile ya mampalanya ilosha ku filwani fibili ifya bantunse, e kutila ulubembu ne mfwa.
Ifyo Twingasambililako:
13:20-22; 14:22, 23; 21:1-9. Icebo conse ico Yehova asobela lyonse fye cilacitika, nga filya cali na ku buteko bwa Babele.
17:7, 8. Nangula abantu abengi mu Israele tabakutike, bamo bamo balicetekele Yehova. E fyaba na bamo bamo ababa mu Kristendomu, balakutika ku lyashi lya Bufumu bwa kwa Lesa.
28:1-6. Israele akacimfiwa kuli Ashuri, lelo Lesa akashininkisha ukuti ababa ne cishinka kuli wena bapusuka. Abalungama tabashala fye ukwabula isubilo ilyo Yehova aleta ubupingushi.
28:23-29. Yehova alalungika abantu bakwe ukulingana ne fyo baaba, e lyo ukulingana ne fyo ifintu fili.
30:15. Nga tulefwaya Yehova ukutupususha, tufwile ukulanga ukuti twalimutetekela lintu ‘twatuusha,’ kabili tatufwile ukufwaya ukupusuka ukubomfya imitukuto ya bantunse. Nga ‘twatekanya,’ kabili nga tatuletiina, tulanga ukuti twalicetekela ukuti Yehova alikwata amaka ya kutucingilila.
30:20, 21. ‘Tulamona’ Yehova kabili ‘tulomfwa’ ishiwi lyakwe ilya kutupususha lintu tulecita ifyo aletweba ukupitila muli Baibolo, Icebo cakwe icaputwamo no mupashi, e lyo no kupitila mu “musha wa cishinka kabili uwashilimuka.”—Mateo 24:45.
Ubusesemo bwa kwa Esaya Bulatwafwa Ukucetekela Sana Icebo ca kwa Lesa
Ala mwandini tulatasha nga nshi pa bukombe bwa kwa Lesa ubwaba mwi buuku lya kwa Esaya! Ubusesemo bonse ubwafikilishiwa kale bulatulenga ukucetekela sana ukuti ‘icebo icifuma mu kanwa ka kwa Yehova, tacakabwelele ibusha kuli wena.’—Esaya 55:11.
Nomba, nga yalya masesemo ayalanda pali Mesia, pamo nga yalya yaaba pali Esaya 9:7 na 11:1-5, 10? Bushe yena tayalenga ukuti tucetekele sana inshila iyo Yehova aatupeela iya kupusukilamo? Muli ili buuku mwaba amasesemo na yambi ayalefikilishiwa sana sana muno nshiku, e lyo na yakafikilishiwa ku ntanshi. (Esaya 2:2-4; 11:6-9; 25:6-8; 32:1, 2) Cine cine, ibuuku lya kwa Esaya na lyo line lilalangilila ukuti, “icebo ca kwa Lesa ca mweo”!—AbaHebere 4:12.
[Icikope pe bula 8]
Esaya na bana bakwe bali “fiishibilo kabili ifikunka mu Israele”
[Icikope pe bula 8, 9]
Yerusalemu ali no kuba “nge nsakwe mwi bala lya myangashi”
[Icikope pe bula 10]
Bushe abantu abafuma mu nko shalekanalekana ‘bafula shani impanga shabo ukuba ifya kuliminako umushili’?