Ubumi Bwabo

Ukusala Bwino Ifya Kucita Kwalinenga Ukupaalwa Nga Nshi

Abashimika ili lyashi ni ba Paul Kushnir

MU 1897 bashikulu na bamama abafyele bamayo, bakuukile ku Ukraine no kuya ku Canada kabili baikele mupepi ne tauni lya Yorkton, mu citungu ca Saskatchewan. Ilyo bafikile kulya baali na bana bane—abalumendo batatu no mukashana umo, Marinka. Ine nafyelwe mu 1923 kuli ba Marinka bene, kabili nali umwana wabo uwalenga 7. Ilya nshita imikalile yali bwino sana kabili yali fye iya mutende. Twalikwete ifya kulya ifisuma ne fya kufwala ifya mpepo pantu uko twaleikala kwaletalala sana, kabili ubuteko bwaletwafwa muli tumo tumo. Twaleafwana na bena mupalamano ukubomba imilimo iikulu ikulu. Ku kupwa kwa mwaka wa 1925, umuntu umo alitutandaliile, no yo muntu ali Musambi wa Baibolo, e fyo baleita Inte sha kwa Yehova ilya nshita. Ukutandala kwakwe kwanengele ukusala bwino ifya kucita ica kuti na nomba line ncili ndatasha sana.

Ulupwa Lwesu Lwasambilila Icine ca mu Baibolo

Bamayo balipokeleko ututabo tumo kuli ulya Musambi wa Baibolo kabili tapakokwele bailwike ukuti basanga icine. Balilundulwike bwangu sana ica kuti mu 1926 balibatishiwe. Ilyo bamayo baishileba Abasambi ba Baibolo, ulupwa lwesu lwatendeke ukutontonkanya pa fintu fimbi ifyacindama. Twalepokelela sana abeni pa ng’anda pa mwesu. Bakangalila abenda na Basambi ba Baibolo bambi, ilingi line balefikililako pa mwesu. Mu 1928 kangalila umo uwenda atutambishe ifikope fya bunkolanya ubo baleita ati “Eureka Drama,” muli ubu bunkolanya mwali ifikope fimo fimo ifyo bafumishe mu bunkolanya ubo baleita ati “Photo-Drama of Creation.” Ayashime kacula ako fwe bana twaleangasha, aka kacula nga bakatinika kalelila. Kanshi kacula nga kalila, ninshi kuselela pa cikope cikonkelepo. Twalyumfwile bwino ukumona kangalila alebomfya ico twaleangasha pa kutambisha ifikope!

Ba Emil Zarysky abaali bakangalila abenda balitemenwe ukutandala pa mwesu na motoka wabo. Inshita shimo baleisa no mwana wabo umulumendo, uwatemenwe ukukoselesha fwe bana ukubomba umulimo wa kushimikila abantu icebo inshita yonse, e kutila ukuba painiya wa nshita yonse. Kwali na bapainiya abengi abalefikilila mu ng’anda mu  mwesu. Kwali painiya umo uo bamayo bayashime ishati pantu ishati lyakwe lyalilepwike kabili bamayo balemubililako. Lelo pa kubwelelamo ulya painiya alilabile ukusha ishati. Ninshi palipita ne nshita, alitumine ishati kabili alilombele ubwelelo pa kukokosha cilya ica kufwala. Alembele ati, “Nshakwete indalama sha kutumina ishati ku posti. Twatile kanshi nga caliweme fye ukukanalibwesha! Mu mutima natile kwena bushiku bumo na ine wine nkapashanya aba bapainiya abaipeela. Ndatasha sana pa cileela icali na bamayo, icalengele imikalile yesu ukuwama no kutemwa sana aba bwananyina.—1 Petro 4:8, 9.

Batata tabatalile ababa Umusambi wa Baibolo, lelo tabaletukaanya ukupepa. Mu 1930 balisuminishe na bamunyinefwe ukubomfya icikuulwa cikalamba ico balesungilamo ifipe pa farmu ukuti balonganinemo ukulongana kukalamba ukwa bushiku bumo. Nangu ca kuti nali fye ne myaka 7, nalitemenwe sana ukumona ifyo abantu bali aba nsansa ne fyo bali abaicindika. Batata bafwile mu 1933. Bamayo bashele ba mukamfwilwa na bana 8, kabili tabalefwaya nangu fye panono ukuti fwe bana tufume mu kupepa kwa cine. Lyonse baleshininkisha ukuti ndi na bo ku kulongana. Ilya nshita, nalemona kwati ukulongana kwalekokola sana, ica kuti nalekumbwa ukuya mu kwangala na baice banandi abo abafyashi babo balesuminisha ukula-angala pa nse. Pa mulandu wa kumfwila bamayo, naleikala fye mu kati. Ilingi line ilyo bamayo baleipika, balitemenwe ukulanda ilembo no kunjipusha ukuti mbebe apo lisangwa muli Baibolo. Mu 1933 twalisombwele ifya kulya ifingi nga nshi ica kuti bamayo balishitilemo na motoka mu ndalama shapulilemo. Abena mupalamano bamo batendeke ukuseka bamayo abati baonaula indalama pali filya bacitile, lelo bena baishibe ukuti motoka yali no kutwafwa mu mulimo wa kushimikila ne milimo imbi iya kwa Lesa. Na cine, e fyo cali.

Abantu na Bambi Balingafwile Ukusala Bwino Ifya Kucita mu Bumi

Kulabako inshita imo iyo umwaice asala ifyo afwaya ukucita ifili no kukuma inshita yakwe iya ku ntanshi. E fyo cali ku bakalamba bandi babili abanakashi, ba Helen na ba Kay, ilyo iyo nshita yafikile, basalilepo ukutendeka bupainiya. Kwali painiya uo twalepokelela sana pa mwesu John Jazewsky, umwaume umusuma. Bamayo balombele ba John ukuti twikale na bo inshita inono pa kuti batwafweko imilimo ya pa farmu. Mukwai mu kuya kwa nshita, ba John na ba Kay balyupene, kabili balebomba bupainiya lwa mupepi no ko twaleikala. Ilyo nali ne myaka 12, balinjitile ukuti ndebomba na bo mu mulimo wa kushimika Icebo ca kwa Lesa ilyo twafunga amasukulu. Ukubomba na bo kwanengele ukwishiba ifyo cumfwika ukubomba bupainiya.

Mu kuya kwa nshita, ine no mukalamba wandi John twalesakamana ifarmu ukulingana na papelele amaka yesu. Apo twalesakamana ifarmu, bamayo nomba balebombako umulimo uo nomba beta ati bupainiya bwa kwafwilisha, mu myeshi ya July na August. Pa kuya mu kushimikila, balebomfya icapala icikocikala icakwete amawilo yabili ico kabalwe aletinta. Batata bainike ulya kabalwe uwali uwatumpa ati Sauli, lelo kuli bamayo kwena ali fye bwino sana alekonka fye fyonse ifyo balemweba. Ine na John twalitemenwe ukubomba pa farmu, nomba lyonse fye bamayo nga bafuma mu kushimikila, baletwebako ifyo bacibomba, kabili icashele twalekele ukupoosa sana amano ku bulimi no kutendeka ukubika amano kuli bupainiya. Mu 1938, nalibombeshe mu mulimo wa kushimikila, kabili pa 9 February mu 1940, nalibatishiwe.

Mu kupita kwa nshita, bansontele ukuba umubomfi wa cilonganino. Nalesakamana ifyalembwa fya cilonganino kabili naleumfwa bwino nga ca kuti kwaba ubuyantanshi. Nalikwete incende naleshimikilamo iyali apaali bakilomita nakalimo 15 ukufuma apabelele ing’anda yesu. Mu nshita ya mpepo, cila mulungu nale-enda fye na makasa ukuya kuli ilya ncende kabili ubushiku bumo nelyo shibili nalelala mu kamuputule kabelele pa muulu mu ng’anda ya lupwa ulwalefwaya ukusambilila Baibolo. Pa numa ya kulanshanya na shimapepo we calici ca Lutheran, alintiinishe ukutila alaita bakapokola nga nshilekele ukulashimikila ku bantu bakwe​—icalengele ca kuti nshacenjele pa kulanshanya nankwe. Ilyo anjebele ayo mashiwi, e lyo nakosele na sana.

Mu 1942 ba Kay bankashi yandi na bena mwabo ba John, bapekenye ukuyasangwa ku  kulongana kukalamba ukwali no kuba ku Cleveland, mu Ohio, mu calo ca United States. Nalitemenwe icibi lintu banjebele ukuti tukaye na bo. Kulya kulongana kwali pa fintu fimo ifyacindama sana ifyancitikila mu bumi bwandi. Kwalinkoseshe sana no kunenga ukupampamina fye ukucita filya fine nalefwaya ukucita nga nakula. Ilyo munyinefwe Nathan Knorr, uwaletungulula umulimo wa Nte sha kwa Yehova mwi sonde lyonse pali ilya nshita alandile ilyashi lya kukoselesha, ilya kuti bapainiya 10,000 balefwaikwa, palya pene natile mfwile ukuba painiya ino ine nshita!

Mu January 1943, ba Henry, abaali bakangalila abenda batandalile icilonganino cesu. Balandile ilyashi lya kutucincisha icine cine ica kuti twaishileba abacincila nga nshi. Ubushiku bwakonkelepo kwalitalele sana ukufika ku madigiri -40 kabili umwela wa maka uwalepuupa ukufuma ku masamba e walengele kucilemo ukutalala. Ilingi line nga kwatalala muli uyu musango, twaleikala fye mu ng’anda, lelo ba Henry balefwaisha ukuya mu kushimikila. Ba Henry na banabo baleya ku mushi uwali apaali bakilomita 11, kabili balenina mu capala icikocikala icacingililwa mu mbali na pa muulu icakwete ne citofu ca nkuni mu kati kabili bakabalwe e baletinta. Na ine naile fye neka ku kupempula ulupwa lumo umwali abalumendo basano. Balisumiine ukusambilila na bo Baibolo, kabili mu kupita kwa nshita balisambilile icine.

Ifyo Twaleshimikila Ilyo Ubuteko Bwaleseshe Umulimo Wesu

Ilyo kwali Inkondo ya Calo iya Cibili, ubuteko bwa Canada bwalileseshe umulimo wa Bufumu bwa kwa Lesa. Twalifishile impapulo shesu, kabili twalipangile umwakufisa impapulo umwingi pa farmu yesu. Bakapokola baleisa imiku ne miku mukufwaya impapulo lelo balifililwe ukushisanga. Pa kushimikila, twalebomfya fye Baibolo epela. Twalelongana mu tumabumba utunono, kabili ine na ba John batusalile ukulasenda no kutwala impapulo kuli bamunyina mu bumfisolo.

Ilya nshita ya nkondo, icilonganino cesu calibombeleko umulimo wali mu calo cesu conse uwa kusabankanya akatabo kaleti End of Nazism (Impela ya BuNazi). Twaile pa kati ka bushiku. Nalyumfwile sana umwenso ilyo twaleya pa ng’anda imo na imo mu mutalalila no kusha akatabo pa mwinshi wa ng’anda. Nshatala citapo icintu ca kutiinya mu bumi bwandi bonse icingalingana na ulya mulimo. Nalyumfwile no mutima waikala lintu twashiile akatabo ka kulekelesha! Lyena twalyendeshe ukubwelela kuli motoka iyo twaiminike pa ncende imo ifi, kabili ilyo twamwene ukuti bonse twakumanina, bwangu bwangu twaenseshe motoka ukuya mu musebo umwafiita na fititi.

Bupainiya, mu Fifungo no Kulongana Kukalamba

Pa 1 May, mu 1943, nalaile bamayo kabili nalifumine pa ng’anda. Nali fye na madola 20 (ino nshita ni K83,000) mu cikwama candi kabili nasendele na ka sutikesi akanono, e fyo naile ku cifulo ca kubalilapo uko bantumine ukuyabomba bupainiya. Munyinefwe Tom Troop no lupwa lwakwe ulusuma abaleikala mwi tauni lya Quill Lake, mu citungu ca Saskatchewan, balimpokelele bwino sana. Umwaka wakonkelepo, naile kwi tauni lya Weyburn ilyaba ukutali sana mu Saskatchewan mwine. Ilyo naleshimikila mu musebo pa 24 December, mu 1944, balinjikete. Pa numa ya kwikalako inshiku shimo mu kalyati, bantwele ku nkambi ya bafungwa iyali mwi tauni lya Jasper, mu musumba wa Alberta. Kulya kuntu twali pamo na baNte banandi, kabili twaletamba ububumbo bwa kwa Yehova ubusuma ubwatushingulwike, e kutila impili ishalemoneka bwino isha ku Canada isho beta ati Rockies. Ku kutampa kwa 1945, abakalamba ba nkambi ya bafungwa balitusuminishe ukusangwa ku kulongana ukwali mu Edmonton, mu musumba wa Alberta. munyinefwe Knorr apeele lipoti iisuma iyalelangilila ifyo umulimo wa mwi sonde lyonse waleya pa ntanshi. Twalefwaisha ukukakulwa pa kuti tukatendeke ukubombesha umulimo wa kushimikila na kabili.

Ilyo nafumine mu nkambi, nalitendeke bupainiya na kabili. Tapakokwele, babilishe ukuti kukaba ukulongana kukalamba ku Los Angeles, mu citungu ca California ukwaleti, “All Nations Expansion,” (Ukulunduluka kwa Nko Shonse). Munyina umo uwaleikala mu ncende nalebombela bupainiya, abikile ifipuna ifingekalapo abantu 20 mu cimbayambaya cakwe. Pa 1 August, mu 1947, twatendeke ulwendo lwesu ulo nshakalabe, ulo twaendele bakilomita 7,200 ukupita mu ncende yabatama umushaba na miti kabili umwaba fye icani ceka ceka, ukupita na mu fiswebebe, ne ncende shimbi ishisuma, nga parki ya Yellowstone na parki ya Yosemite. Twaendele inshiku 27—ala mwandini lulya lwendo lwaliweme nga nshi!

Kumfwa ku kulongana kwena, kwaliweme icine cine ica kuti takuli umuntu uwingalaba. Pa kufwaya  ukunonkelamo sana mu kulongana, nalebomba umulimo wa bukapyunga inshita ya kasuba kabili ubushiku nalelonda. Pa numa ya kusangwa ku kulanshanya kwa balefwaya ukuba bamishonari, nalisaine amapepala ya kwipushishapo ukusangwa kwi sukulu lya Gileadi, lelo nshalecetekela sana ukutila kuti banjita. Ilya ine nshita mu 1948 naile mu kubombela uko balefwaya bapainiya wa nshita yonse, mu citungu ca Quebec mu Canada.—Esaya 6:8.

Ukuya ku Gileadi ne fyo Natwalilile Ukubomba

Mu 1949, nalitemenwe ukupokelela ubwite bwa kusangwa kwi sukulu lya Gileadi ilyalenga 14. Isukulu lya Gileadi lyalikoseshe icitetekelo candi kabili lyalimpalamike kuli Yehova. Ba John na ba Kay bena baali mwi sukulu lyalenga 11 ilya Gileadi kabili baile mu kubombela umulimo wa bumishonari ku Northern Rhodesia (iyo nomba beta ati Zambia). Abakalamba bandi ba John bapwishishe isukulu lya Gileadi mu 1956. Ba John na bena mwabo ba Frieda, babombele mu calo ca Brazil imyaka 32 mpaka fye na lintu ba John bafwile.

Ubushiku napwishishe isukulu lya Gileadi mu February 1950, nalikoseleshiwe sana na makalata yabili ayo napokelele, imo yafumine kuli bamayo e lyo imbi yafumine ku lupwa lwa ba Troop ulwali mwi tauni lya Quill Lake. Kalata iyafumine ku lupwa lwa ba Troop yakwete umutwe waleti, “Ukufunda Uwapwa Isukulu,” yatile: “Buno bushiku, bushiku ubwacindama sana kuli iwe. Bushiku ubo ukalaibukisha lyonse, ala mwandi, shi ifintu fyonse filekwendela fye bwino kabili ukabe ne nsansa mu bumi bobe bonse.”

Bantumine ukuya mu kubombela ku citungu ca Quebec, lelo pa nshita inono naikele palya pene pa Kingdom Farm, mu Citungu ca New York, apo Isukulu lya Gilead lyalebela ilya nshita. Bushiku bumo, munyina Knorr alinjipwishe nga kuti natemwa ukuyabombela ku Belgium. Nomba, ilyo papitile inshiku shinono, anjipwishe nga kuti nasumina ukuyabombela ku Netherlands. Napokelele kalata ya kunjeba ukwa kuyabombela, kabili balembelepo ukuti ‘ukayaba umubomfi wa musambo.’ Nalisakamene pantu nshaishibe ifya kucita.

Pa 24 August, mu 1950, naninine ingalaba yaleya ku Netherlands, ulwendo lwa nshiku 11—kabili ilya nshita ninshi na Baibolo wa Amalembo ya Calo Cipya aya ciGriki aya Bwina Kristu iya mu ciNgeleshi e lyo fye yafumine, kanshi nalikwete sana inshita ya kubelengamo. Nafikile mu musumba wa Rotterdam pa 5 September, mu 1950, ala balimpokelele bwino sana ku lupwa lwa pa Bethel. Nangu ca kuti Inkondo ya Calo iya Cibili yalyonawile ifintu, aba bwananyina balibombeshe kabili balitendeke ukubomba imilimo ya Bwina Kristu na kabili. Ilyo nalekutika ku fyo bapitile mu kucula kwabipisha, natontonkenye ukuti cikaba icakosa kuli aba bamunyina ukulatungululwa no mubomfi wa musambo uushaishibe bwino ifya kucita. Lelo, naishileiluka ukuti nshalekabila ukutiina.

Kwena kwali imilandu imo iyalekabilwa ukubombelwapo. Nafikile ninshi ukulongana kwa citungu takulatendeka kabili nalitemenwe ukumona abantu amakana ayengi baleikala pa cifulo ca kulonganinapo. Ukulongana kwa citungu ukwali no kukonkapo, namwene ukutila kuti cawama bamunyina ukufikilila mu mayanda ya bantu fye bambi abo tukalomba. Bamunyina bamwene ukutila kuli bena cali fye bwino, lelo ku baba mu calo cabo te kuti ciwame. Ilyo twalanshenye na bo bwino bwino, twaishilesuminishanya ukuti bamunyinefwe bamo bakulaikala pa cifulo ca kulonganinapo e lyo bambi na bo bakafikilila  mu mayanda ya bantu bambi abashili baNte ababa mu musumba umwali ukulongana kwa citungu. Nalitemenwe sana pa fisuma ifyafuminemo ica kuti nalilondolweleleko na munyinefwe Knorr ilyo aishile mu kusangwa ku kulongana. Filya naumfwile bwino ukuti amapange yandi yalibombele bwino, fyalipwile ilyo nabelengele lipoti mu Ulupungu lwa kwa Kalinda, ulwatile: “Tuleenekela ukuti umuku uukakonkapo bamunyina bakaba ne citetekelo kabili bakapekanishisha abakesa ku kulongana umwa kwikala umusuma ica kuti balebila ne mbila nsuma, e kutila mu mayanda ya bantu.” Mukwai ‘umuku wakonkelepo’ filya fine e fyo twacitile!

Mu July 1961, abeminishi babili ukufuma pa maofesi ya Nte sha kwa Yehova aya mu calo cesu balibetile ukuyasangwa ku kulanshanya ukwabelele mu London kabili kwali na bafumine ku maofesi yambi aya baNte. Munyinefwe Knorr abilishe ukuti Baibolo ya New World Translation of the Holy Scriptures yali no kupilibulwa mu ndimi na shimbi ukusanshapo no lulimi lwa ciDutch. Ala mwandi kulya kubilisha kwaliweme icine cine! Icawemeko ca kutila tatwaishibe ifyo ulya mulimo wakulile. Ilyo papitile imyaka ibili e kutila mu 1963, nali ne nsansa ukuba muli programu wa kulongana kwa citungu mu New York uko na Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya aya ciGriki aya Bwina Kristu, yafumine mu ciDutch.

Ukupingula Ifya Kucita, no Kupeelwa Imilimo Imbi

Mu August 1961, naupile Leida Wamelink. Ulupwa lwakwe lonse fye basumine mu cine ca Baibolo mu 1942 ilyo abaNazi balecusha abantu. Leida atendeke bupainiya mu 1950 kabili atendeke ukubombela pa Bethel mu 1953. Ukubombesha kwakwe pa Bethel e lyo ne fyo alebomba bwino mu cilonganino, fyanengele ukwishiba ukutila, kuti antungilila bwino sana mu mulimo nalebomba.

Ilyo patile umwaka umo ne myeshi fye inono ukutula apo twaupanine, balinjitile ku Brooklyn ukuyasangwa ku masambililo na yambi ayalundwapo ayali no kusenda imyeshi 10. Takwali uwasuminishiwe ukusenda umukashi wakwe. Nangula Leida alelwalilila, alisumine ukuti mfwile ukuya ku sukulu. Mu kuya kwa nshita, ubulwele bwa kwa Leida bwalibipile. Twalyeseshe ukutwalilila ukubomba pa Bethel, lelo twasukile twafilwa kabili twatile kuti cawama ukufuma pa Bethel no kutwalilila mu mulimo wa kushimikila uwa nshita yonse. E ico twatendeke umulimo wa bukangalila bwa kutandalila ifilonganino. Tapakokwele, umukashi wandi alikwete opareshoni iikalamba sana. Pa mulandu wa bwafwilisho bwa bamunyinefwe na bankashi, twalishipikishe bulya bwafya kabili umwaka wakonkelepo twalisumiine ukubwelela mu mulimo wa kuba kangalila wa citungu.

Twalibombele bwino imyaka 7 mu mulimo wa kutandalila ifilonganino kabili uyu mulimo walitucincishe. Lyena kwali icintu cimo ico twalekabila ukupingulapo bwino na kabili, ici cacitike lintu banjitile ukuti mfwile ukuba kafundisha mwi Sukulu lya Butumikishi bwa Bufumu ilyali pa Bethel. Twalisumiine, nangu ca kuti calyafishe ukwalula imibombele yesu pantu twalitemenwe sana umulimo wa kwenda. Yalya amakalasi 47 aye sukulu, ayalesenda imilungu ibili, yalengele ifwe bonse ukunonkelamo ku mupashi, e kutila ine pamo na baeluda ba mu filonganino.

Ilya nshita nalepekanya ukuti mu 1978 nkaye mu kutandalila bamayo. Lelo mu kupumikisha pa 29 April, mu 1977, twapokelele kalata iyalebikula imfwa ya bamayo. Nalyumfwile ubulanda icine cine ilyo natontonkenye ukuti nomba nshakomfwepo ishiwi lyabo ilisuma na kabili nelyo ukubatasha na kabili pa fintu ifisuma fyonse ifyo bancitila.

Ilyo Isukulu lya Butumikishi bwa Bufumu lyapwile, balitwipwishe nga kuti twatendeka ukubombela pa Bethel na kabili. Imyaka 10 iyakonkelepo nabombele umulimo wa kwampanya Komiti wa Musambo. Mu kuya kwa nshita Ibumba Litungulula lyasontele kampanya mupya uwaishibe bwino sana ifya kubomba ulya mulimo. Ndatasha sana pa fyo Ibumba Litungulula lyacitile.

Tulabomba Ukulingana na Papelele Amaka Yesu

Ino nshita, ine na Leida tuli ne myaka 83. Naliipakisha ukubomba imyaka 60 mu mulimo wa nshita yonse, imyaka 45, e yo nabomba no mwina mwandi uwa cishinka. Lyonse ilyo alengafwa mu milimo yonse iyo twalebomba, alemona ukuti na o alebomba umulimo wa mushilo uwa kwa Yehova. Ino nshita, tubomba fye ukufika apapelele amaka yesu pa Bethel na mu cilonganino.—Esaya 46:4.

Mu nshita mu nshita, tulomfwa bwino ukwibukisha ifintu fisuma ifyatucitikila. Tatuilishanya nangu panono pa fyo twabomba mu mulimo wa kwa Yehova, kabili twalishininkisha ukuti ifyo twasalile ukucita ukutula fye ku bwaice, fyali fisuma icine cine. Twapampamina fye pa kutwalilila ukubombela Yehova no kumucindika na maka yesu yonse.

[Icikope pe bula 13]

Ndi na Bill, umukalamba wandi, na kabalwe wesu, Sauli

[Icikope pe bula 15]

Ubushiku twaupene, mu August 1961

[Icikope pe bula 15]

Ndi na Leida ino nshita