Ifyo Paulo Ashimikile mu Berea

Mu 50 C.E. kwali bamishonari babili ababombele bwino umulimo wabo, kabili bayafwile abantu abengi nga nshi ukuba Abena Kristu. Lelo kwaliko ibumba ilyabemine. E ico pa kuti bacingilile icilonganino icipya no bumi bwabo, aba bamishonari, Paulo na Sila, bapingwilepo ukufyuka pa kati ka bushiku no kuya ku cabu ca Tesalonika mu Makedonia. Lyena baile ku Berea uko batendeke ukushimikila.

MUNO nshiku, umusumba wa Berea (Véroia) umoneka fye nga fintu walemoneka kale. Nga muli akatalamukila, umusumba wa Berea umonekela lwa ku kabanga mwi samba lya lupili lwa Bermios ulwakwata imiti iyafumba. Berea yabela lwa ku kapinda ka ku kulyo ku masamba ya Tesalonika apaba amakilomita 65. E lyo ukufuma kuli Bemba wa Aegean ukufika ku Berea paba amakilomita 40. Ulupili lwa Olympus, ulo baleti e kwaleikala balesa abo balepepa akale mu Grisi, lwabela ku kapinda ka ku kulyo.

Abalesambilila Baibolo kuti batemwa sana ukubelenga pali Berea pantu e ko Paulo ashimikile no kwafwa abengi ukuba Abena Kristu. (Imilimo 17:10-15) Kanshi natumone ifyo Paulo atendeke ukushimikila mu Berea ne fyo uyu musumba wali kale.

Ifyo Umusumba Wali Kale

Takwaba nangu umo uwaishiba ifyo umusumba wa Berea wakuulilwe. Nalimo abena Frugia e babalilepo ukwikala muli uyu musumba kabili muli ba600 B.C.E. abena Makedonia balicimfishe abena Frugia kabili batendeke ukwikala muli uyu musumba. Ilyo papitile imyaka 300, abena Makedonia baishilekwata sana icuma lintu Alekesandere Mukalamba acimfishe ifyalo ifingi. Bakuulile ifikuulwa ne fibumba ifikalamba nga nshi, kabili balikuulile na matempele ya tulesa twabo pamo nga Seu, Artemi, Apolo, Atena, na tulesa tumbi uto abaGriki balepepa.

Icitabo cimo icilanda pe lyashi lya kale citila pa myaka iingi nga nshi umusumba wa Berea “walicindeme sana mu ncende wabelele ukubikako fye na mu ncende imbi iya ku kapinda ka ku kuso aka Grisi.” Umusumba walumbwike sana lintu aba mu lupwa lwa kwa Antigonus baleteka mu Makedonia (306-168 B.C.E.), kabili e baleteka mpaka abena Roma baishilecimfya.

Icitabo ca ncyclopædia Britannica citila ilyo abena Roma bacimfishe Imfumu Philip V mu 197 B.C.E., “ubuteko bwalipo bwaliwile kabili abena Roma e batendeke ukuteka incende ya ku kabanga ka Mediterranean.” Mu 168 B.C.E., imfumu Perseus, iyalekelesheko ukuteka mu Makedonia,  baliicimfishe kuli mushika mukalamba uwa bena Roma. Ubu bulwi bwabelele mu Pydna, umusumba wali ku kapinda ka ku kulyo aka Berea. Kanshi ukulingana ne fyo ukusesema kwa mu Baibolo kwasobele, ubuteko bwa bena Roma e bwapyene ubuteko bwa bena Grisi ubwakwatishe amaka mu calo pali ilya nshita. (Daniele 7:6, 7, 23) Ilyo bulya bulwi bwapwile, umusumba wa Berea wali pa misumba ya mu Makedonia iyabalilepo ukucimba ku bena Roma.

Ilyo Pompey na Julius Caesar balelwa inkondo mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo B.C.E., balelwila mu Makedonia. Na kuba, ifyanso ne fita fya kwa Pompey ifingi fyali mu Berea mwine.

Ubuyantanshi Bwaliko Ilyo Abena Roma Baleteka

Mu nshita ya Pax Romana, nelyo Mutende wa bena Roma, abaletandalila Berea balesanga imisebo iyo bapangiile na mabwe kabili mu mbali balikuulilemo inceshi. Mu musumba mwali ifikuulwa umwalesamba abalendo, umwa kucitile fisela, amalaibrare, ne fikuulwa umo balelwila ulubuli ulwalepwa umo nga bamwipaya. Amenshi balenwa yalefuma ku mipaipi, kabili balimbile ne mifoolo umwalepita amenshi yafiko. Berea yalilumbwike sana pa mulandu wa makwebo kabili bashimakwebo, abalepanga ifya kupangapanga, na bafyangalo, baleyako. E lyo na bantu abengi baleya ku kutamba abalecimfyanya ne fyangalo fimbi. Nangu bena fyalo balesanga ifikuulwa umo balepepela ukulingana ne ntambi shabo. Kanshi imipepele yonse iya bena Roma yalesangwa muli uyu musumba.

Pali tulesa balepepa mu Berea pali na bakateka abayashi aba bena Roma abo bacindike sana.  Ici tacali ceni ku bena Berea pantu kale kale balepepa Alekesandere Mukalamba. Icitabo ca baGriki cimo catila: “Apo balibeleshe ukucindikisha imfumu no kulaimona kwati ni kalesa, abaGriki abaletekwa no Buteko bwa ku kabanga balecindika sana bakateka abena Roma . . . Pa ndalama shabo isha fyela pali icikope ca kwa kateka uwafwele ne cilongwe cabeeka uo balepepa. Balepepa ena kwati fye ni kalesa, kabili balemwimbila ne nyimbo sha mapepo ne sha kumulumbanya.” Bakuulile ne fipailo na matempele, kabili baletuula na malambo kuli ena. Nangu fye ni bakateka nabo balesangwa ku kusefya kwa musango yu ukwalesanshamo ifyangalo, no kucimfyanya mu fyakupangapanga na mu masambililo.

Mulandu nshi mu Berea mwafulile ukupepa kwa bufi? Pantu e mwalebela ico baleita ukuti Koinon ya bena Makedonia. Uku kwaleba kulongana ukukalamba ukwa beminishi ba mu misumba yonse iya mu Makedonia. Aba bantu balelongana imiku iingi mu Berea ku kulanshanya imilandu yalekuma imisumba ne citungu conse kabili balekonka ifyo abena Roma balepingula. Umulandu umo balekumanina wa kumona ifyo ukusefya kwa kupepa bakateka kwali no kuba.

Kanshi ifi e fyalecitika mu musumba uyo Paulo na Sila baileko ilyo bafulumwike ku Tesalonika. Pali ilya nshita ninshi Berea yaba mu citungu ca bena Roma pa myaka 200.

Imbila Nsuma Yafika mu Berea

Ilyo Paulo atendeke ukushimikila mu Berea, atendekele mwi sunagoge lya muli ulya musumba. Bushe abantu bayankwileko shani? Ilyashi lyapuutwamo litila abaYuda abaleikala mu musumba “bali ne mitima iikankaala ukucila balya aba mu Tesalonika, pantu bena bapokelele icebo ne mitima yaswatuka, balebebeta Amalembo cila bushiku beshibe ifi fintu nga e fyo fyali.” (Imilimo 17:10, 11) Apo bali ne “mitima iikankaala” tabatwalilile ukulakonka intambi shabo. Nangu ca kuti ifyo balesambilila fyali ifyeni, tabalefulwa nelyo ukutwishika ifyo balesambilila. Mu nshita ya kuti bakaane ubukombe Paulo alebila, balekutikisha, bali abaswatuka ukumfwa kabili tabalesalulula mu fyo baleumfwa.

Bushe balya baYuda balecita shani pa kuti beshibe ukuti ifyo Paulo alesambilisha fya cine? Baleishiba ukuti ifyo balesambilila fya cine ukubomfya inshila iisuma nga nshi. Balebebeta bwino bwino Amalembo. Uwasoma Matthew Henry atile: “Apo Paulo alepelulula nabo ukubomfya amalembo, kabili alebeba ukulamona Icipingo ca Kale pa kuti bashininkishe ukuti e mo alefumya ifyo alelanda, kanshi balebomfya amaBaibolo yabo, balekupukula pa malembo aleloshako, baleyabelenga yonse, no kumfwa ifyo yalepilibula  ne fyo yengabafwa. Kabili baleyalinganya ku fyo amalembo yambi yalelanda pa kuti bamone nga ca kuti Paulo aleyabomfya bwino pa kubanashanasha e lyo nga bashininkisha balepingulapo ifya kucita.”

Pa kubelenga amalembo abena Berea tabalepitamo fye lubilo lubilo lelo baleteka umutima. Bali no mukoosha, balebelenga amalembo yonse, kabili te pe Sabata fye balecita fyo lelo balebelenga cila bushiku.

Cinshi cafuminemo? AbaYuda abengi abaleikala mu Berea balyumfwile ubukombe no kuba Abena Kristu. Na baGriki abengi, ukusanshako nakalimo na baGriki bambi abalekonka intambi sha baYuda, nabo baishileba Abena Kristu. Lelo ilyo balelunduluka kwaimine abalekaanya. Lintu abaYuda bali mu Tesalonika baumfwile ifyalecitika, mu kwangufyanya baile ku Berea “ku kutunka no kufundaula amabumba.”—Imilimo 17:4, 12, 13.

Paulo asukile afuma mu Berea, lelo aile aleshimikila ku ncende shimbi. Uno muku aninine ingalaba iyaleya ku Atena. (Imilimo 17:14, 15) Nangu cali ifi, Paulo afwile alitemenwe ukwishiba ukuti umulimo abombele mu Berea walengele ubuKristu ukufika kulya. Kabili Abena Kristu baleya balefulilako mu Berea.

Kanshi na pali ino ine nshita mu Berea (Véroia) mwaliba abantu abacili balebebeta Amalembo pa kuti ‘bashininkishe ifintu fyonse” no ‘kwikatisha’ ku masambililo ya cine. (1 Abena Tesalonika 5:21) BaNte ababa mu filonganino fibili ifilelunduluka muli uyu musumba nabo balabomba umulimo wa kushimikila nga fintu fye Paulo acitile, balebako bambi ubukombe bwaba mu Baibolo. Balafwayamo ababa ne mitima ya bufumacumi kabili balapelulushanya nabo Amalembo, pa kuti amaka Baibolo yakwata yengabafwa ukwishiba Yehova, Lesa wa cine.—AbaHebere 4:12.

[Mapu pe bula 13]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Incende shimo isho Paulo aileko pa lwendo lwalenga bubili ulwa bumishonari

MUSIA

Troa

Neapoli

Filipi

MAKEDONIA

Amfipoli

Tesalonika

Berea

GRISI

Atena

Korinti

AKAYA

ASIA

Efese

RODE

[Icikope pe bula 13]

Indalama ya silfere apo balenga Alekesandere Mukalamba nga kalesa ka baGriki

[Abatusuminishe]

Coin: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Icikope pe bula 14]

Impongolo iya kwingililapo ku ncende yaleikalako abaYuda mu Berea (Véroia)

[Icikope pe bula 15]

Isunagoge ilya kale ilyaba mu Berea (Véroia) na pali ino ine nshita