Abantu mu Calo Balekonkelesha fye Conse Icaisa

DIOGENES, umwaume wasambilile sana uwaleikala mu Atena muli ba500 B.C.E., aleendauka ne lampi mu kasuba katanda imono alefwayafwaya abantu aba mibele isuma, lelo tasangilepo nangu umo.

Tatwaishiba nampo nga ili lyashi lya cine nelyo lya bufi. Na lyo line, nga Diogenes e ko ali pali lelo, nga alyendele impili ne mishitu ukwabula ukusanga umuntu uwa mibele isuma. Cimoneka kwati abantu abengi tabafwaya ukulakonka amafunde ayabako ukutula na kale. Libili libili pa mulabasa palaba amalyashi ya makankamike ayalanda pa fyo abantu bacita, pa ficitika mu buteko, mu twampani, mu makwebo, na muli fimbi. Abantu balileka ukulakonka amafunde ayengi ayo abena kale bacindike sana. Amafunde ayasuma ayengi ayo balekonka kale baliyasuula. Abantu balakumbwa ababa ne mibele isuma, lelo balafilwa ukubapashanya.

Alan Wolfe uwasambilila pa mikalile ya bantu na pa fya mapepo atile: “Inshita iyo abantu bonse balekonka amafunde yasuma yalipita.” Na kabili alandile ukutila: “Ino e nshita ilyo abantu bashilekonka sana intambi ne fyo ifimbusa fibeba.” Magazini ya Los Angeles Times yalandile pa fyo uwasambilila Jonathan Glover asosele ukuti icalengele sana ulukakaala ukufula mu myaka 100 iyapita, ni co abantu abengi balilekele ukuya ku mapepo kabili baishileba fye icibebebe.

Na lyo line, ukuseeka kwa mibele yabipa takwalenga abantu bamo ukuleka ukulakonka amafunde yasuma. Papita fye imyaka inono ilyo uwali umukalamba wa kabungwe ka UNESCO, Federico Mayor, alandile kutila “abantu mwi sonde lyonse balekabila sana ukuba ne mibele iisuma.” Lelo tacilepilibula ukuti ifi abantu mu calo bafilwa ukuba ne mibele isuma ninshi teti kube amafunde ayasuma ayo abantu bengalakonka.

Lelo, bushe kuti cacitika abantu bonse ukusuminishanya ukulakonka amafunde yamo  yene? Awe nakalya. Nomba nga takuli amafunde aya kukonka, bushe umuntu kuti aishiba shani icalungama ne calubana? Shino nshiku abantu abengi baleisalila fye abene ifyo balemona ukuti e fyalungama. Na lyo line, ukutontonkanya kwa musango yo takwalenga abantu ukuba ne mibele isuma.

Umwina Britain uulemba ilyashi lya kale, Paul Johnson, atile aya mano ya kuisalila ico umuntu umwine alemona ukuti e cilungeme yalilenga “abantu ukukanashingamwa ne fyo bacita, no kukanafwaya ukulakonka amafunde” ayo balekonka sana ilyo imyaka ya ba1900 ishilafika.

Bushe kuti cacitika ukusanga “amafunde”yasuma? Nelyo bushe kuti cacitika abantu bonse ukulakonka “amafunde yamo yene”? Bushe kwaliba uwingapeela abantu amafunde ayashingaluka, ayengalenga abantu ukulaikala bwino no kuba ne subilo lya nshita ya ku ntanshi? Icipande icikonkelepo calaasuka aya mepusho.