Ubukristu Bwafika Mu Asia Minor

MU NSHITA ya batumwa, ifilonganino fya Bena Kristu fyaleya filefulilako mu Asia Minor (incende iikalamba yaba nomba icalo ca Turkey). AbaYuda na bena Fyalo abengi nga nshi balipokelele imbila nsuma. Icitabo cimo icilanda pali Baibolo catila: “UbuKristu bwatampile mu Suria na mu Palestine. Lyena ilyo bwasalangene bwabalilepo ukufika muno mu Asia Minor kabili Abena Kristu baile balefulilako.”

Kuti twaishiba bwino sana ifyo UbuKristu bwafikile muli ici citungu nga twamona ifyo ifitabo fyalekanalekana fyalandapo. Natumone ifyo twinganonkelamo nga twabebeta ifyo ifi fitabo filanda.

Abena Kristu ba Kubalilapo mu Asia Minor

Cimo icacindama sana icalengele aba mu Asia Minor ukumfwa imbila nsuma cacitike pa Pentekoste mu 33 C.E. ilyo abantu abengi abalelanda indimi shalekanalekana balongene mu Yerusalemu. Pali aba pali abaYuda abafumine mu Palestine abaileikala ku fyalo fimbi e lyo na bena fyalo abalekonka intambi sha baYuda. Abatumwa ba kwa Yesu balishimikile imbila nsuma kuli aba bantu. Ifyalembwa fya kale fitila aba bantu bafumine ku Kapadokia, ku Ponti, ku citungu ca Asia, * ku Frugia, na ku Pamfulia, impanga ishapangile incende iikalamba iya Asia Minor. Mupepi na 3,000 balyumfwile imbila nsuma kabili balibatishiwe. Ilyo balebwelelamo ku mwabo ninshi kale kale Bena Kristu.—Imilimo 2:5-11, 41.

Ilyashi limbi tulisanga mu Baibolo kabili lilanda pa fyo umutumwa Paulo aendele ilyo alebomba umulimo wa bumishonari mu Asia Minor. Paulo aimine ulwendo lwa kubalilapo nalimo mu 47 ukufika mu 48 C.E. Paulo na banankwe bafumine ku Kupro no kunina ubwato ukuya ku Asia Minor, kabili bafikilile mu Perga ku Pamfulia. Ilyo baleshimikila mwi tauni lya Antioke ilyaba mu Pisidia, abaYuda tabatemenwe kabili balibemine. Lintu Paulo aile lwa ku kabanga ku kapinda ka ku kulyo aka Ikonia, abaYuda bambi bapangile ukubacita akantu. Pa kubala, ilyo abena Lustra baumfwile imbila nsuma balyumfwile bwino kabili baleita Paulo ukuti mulungu. Lelo ilyo abaYuda bafumine ku Antioke na ku Ikonia abalekaanya Paulo bafikile,  abena Lustra bapoolele Paulo amabwe no kumusha impondo! Lintu ifi fyacitike, Paulo na Barnaba baile ku Derbe mu citungu ca mu Roma ica Galatia, umo abantu balelanda iciLukaonia. Balipangile ifilonganino, kabili basontele na baeluda. Kanshi ilyo papitile imyaka mu mupepi na 15 ukutula pa Pentekoste mu 33 C.E., UbuKristu bwalilimbile imishila mu Asia Minor.—Imilimo 13:13–14:26.

Pa lwendo lwalenga bubili, ulwacitike nalimo mu 49 ukufika mu 52 C.E., Paulo na banankwe baendele pa makasa ukufika ku Lustra, nalimo bapitile mu musumba wa Tarsi uwali mu Kilikia uko Paulo afyalilwe. Pa numa ya kutandalila bamunyina ba mu Lustra na kabili, Paulo aile ku kapinda ka ku kuso uko afwaile ukutendeka “ukulanda icebo” mu Bitunia na mu Asia. Lelo umupashi wa mushilo tawasuminishe. Ilya ncende yali no kushimikilwamo inshita imbi. Lelo, Lesa aebele Paulo ukupita mu ncende yabelele lwa ku masamba ku kapinda ka ku kuso aka Asia Minor pa kuya ku musumba wa Troa uwabelele ku lulamba. Lyena mu cimonwa Paulo bamwebele ukuyashimikila imbila nsuma ku Bulaya.—Imilimo 16:1-12; 22:3.

 Ulwendo lwa bumishonari ulwalenga butatu, ulwacitike mu 52 ukufika mu 56 C.E., Paulo na kabili apitile mu Asia Minor pa kuya ku Efese, icabu icali icikalamba mu musumba wa Asia. Pa lwendo lwalenga bubili Paulo alitubilishe mu Efese ilyo alebweluluka. Abena Kristu ba mu Efese bali abacincila, kabili Paulo na banankwe baikele nabo mupepi ne myaka itatu. Ilyo bali mu Efese balepita mu mafya na masanso ayengi. Ubwafya bumo ni bulya bwacitike lintu bakafula ba silfere baimine Paulo na banankwe pa kuti bacingilile ubukwebo bwabo ubwa kupanga ifintu ifyo balebomfya mu mapepo.—Imilimo 18:19-26; 19: 1, 8-41; 20:31.

Ukwabula no kutwishika mu mulimo bamishonari babombele mu Efese mwalifumine ifisuma. Imilimo 19:10 itila: “Bonse abaikele mu citungu ca Asia baumfwile icebo ca kwa Shikulu, abaYuda na baGriki.”

Ubuyantanshi Ubwacitike mu Asia Minor

Ilyo Paulo ali fye apepi no kufuma mu Efese, alembele abena Korinti ukuti: “Ifilonganino fya ku Asia fyamuposha.” (1 Abena Korinti 16:19) Bushe filonganino nshi Paulo alosesheko? Nalimo alelosha ku filonganino ifyali mu Kolose, mu Laodikea, na mu Hierapoli. (Abena Kolose 4:12-16) Icitabo cimo citila: “Cimoneka kwati bamishonari ba mu Efese e balengele ukuti mu Smurna, mu Pergamo, mu Sarde na mu Filadelfia mube Abena Kristu. . . . Apali iyi misumba tapalepele ukucila pa makilomita 192 ukufuma mu Efese kabili imisebo yali iisuma nga nshi.” (Paul—His Story)

Kanshi ilyo papitile imyaka mupepi na 20 ukutula pa Pentekoste mu 33 C.E., ku kapinda ka ku kuso na ku masamba ya Asia Minor kwali ifilonganino fya Bena Kristu ifingi. Nga mu ncende shimbi bushe namo mwali ifilonganino?

Ifilonganino Ifyo Petro Alembele Amakalata

Umutumwa Petro apuutilwemo ukulemba kalata ya kubalilapo ninshi kale kale ifilonganino fyalipangwa nalimo pa kati ka 62 na 64 C.E. Alembele Abena Kristu bali mu Ponti, mu Galatia, mu Kapadokia, mu Asia, na mu Bitunia. Kalata ya kwa Petro ilanga ukuti muli iyi misumba  mufwile mwali ifilonganino pantu acincishe baeluda ba kulya ‘ukucema umukuni.’ Bushe ni lilali ifi filonganino fyapangilwe?—1 Petro 1:1; 5:1-3.

Paulo e washimikile mu misumba imo iyo Petro atumineko amakalata, pamo nga mu Asia na mu Galatia. Lelo tafikile ku Kapadokia na ku Bitunia. Baibolo tayalanda ifyo UbuKristu bwafikile muli iyi misumba. Nalimo bwafikile lintu abaYuda nelyo abena fyalo abalekonka intambi sha baYuda abasangilwe ku mutebeto wa Pentekoste mu Yerusalemu babwelelemo ku mwabo. Te mulandu ne fyacitike, ilyo palipitile imyaka mupepi na 30 ukufuma pa Pentekoste, Petro alilembele amakalata kabili cimoneka kwati pali ilya nshita “mu Asia Minor monse mwali ifilonganino,” nge fyo uwasambilila umo alandile.

Ifilonganino Cinelubali Ifyalumbulwa mu Ukusokolola

Icalengele umusumba wa Yerusalemu ukonaulwa mu 70 C.E., ni co abaYuda balipondokele abena Roma. Nalimo Abena Kristu bamo abaleikala mu Yudea basukile bayaikala mu Asia Minor. *

Ku mpela ya mwanda wa myaka uwa kubalilapo, Yesu Kristu abomfeshe umutumwa Yohane ukulemba amakalata ku filonganino 7 ifya mu Asia Minor. Aya makalata alembele ku filonganino fya mu Efese, mu Smurna, mu Pergamo, mu Tuatira, mu Sarde, mu Filadelfia na mu Laodikea, yasokolwele ukuti mu filonganino fyali muli shilya ncende mwali amafya yabipisha pamo nga ubulalelale, ifyakaniko, no busangu.—Ukusokolola 1:9, 11; 2:14, 15, 20.

Baleshimikila no Mweo Onse Nangu Cingatila Tabaishibikwe

Ibuuku lya Imilimo ya Batumwa talyalanda fyonse pa fyalecitika ilyo UbuKristu bwalefika mu ncende shimbi. Abatumwa baishibikwa sana Petro na Paulo e bacitile ifyalembwa mwi buuku lya Imilimo, lelo kwali Abena Kristu na bambi abashaishibikwa abaleshimikila mu ncende shimbi. Ifyalecitika mu Asia Minor filanga ukuti Abena Kristu ba kubalilapo balibikile sana amano ku kucita ifyo Yesu abebele ukuti: “E ico kabiyeni, kalengeni aba nko shonse ukuba abasambi.”—Mateo 28:19, 20.

Na lelo line, milimo fye ya Bena Kristu abanono e yaishibikwa ku Nte sha kwa Yehova isha mu calo conse. Nga filya fine cali ku Bena Kristu ba cishinka aba kubalilapo abaleshimikila mu Asia Minor, abengi abashimikila imbila nsuma lelo tabaishibikwa nangu baishibikwa fye panono. Lelo nangu cingati tabaishibikwa, balicincila mu mulimo wa kushimikila, kabili balaba ne nsansa ukwishiba ukuti umulimo babomba wa kupususha bambi.—1 Timote 2:3-6.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 11]

ABENA KRISTU BA KUBALILAPO MU BITUNIA NA MU PONTI

Icitungu umwali imisumba ya Bitunia na Ponti cali mu lulamba lwa Bemba Wafiita mu Asia Minor. Ifyo Pliny the Younger, cilolo wa muli cilya citungu, alembele Trajan Kateka wa ku Roma e fyalenga twishibe ifingi pa fyo abantu ba mulya baleikala.

Ilyo papitile imyaka mupepi na 50 ukutula apo Petro atumine amakalata ku filonganino fya muli cilya citungu, Pliny aipwishe Trajan ukumupanda amano pa fyo ali no kucita ku Bena Kristu. Pliny alembele ukuti: “Nshabala nsangwako ilyo balelubulwisha Abena Kristu. Ne ci calenga ukuti niishiba ifyo babapingula. Lyonse kulaba ukulubulwisha abaice na bakalamba, abaume na banakashi, abakankaala na bapiina, kabili cilemoneka kwati tabakaleke ukubalubulwisha. Ici cakaniko casalanganina fye ukuli konse, te mu misumba fye iikalamba lelo na mu inono, ukusanshako fye na mu mishi.”

[Icikope na Mapu pe bula 9

(Nga mulefwaya ukumona icikope na mapu, moneni muli magazini)

IFYO PAULO AENDELE

Ulwendo lwa kubalilapo

KUPRO

PAMFULIA

Perga

Antioke (ya mu Pisidia)

Ikonia

Lustra

Derbe

Ulwendo lwa bubili

KILIKIA

Tarsi

Derbe

Lustra

Ikonia

Antioke (ya mu Pisidia)

FURIGIA

GALATIA

Troa

Ulwendo lwa butatu

KILIKIA

Tarsi

Derbe

Lustra

Ikonia

Antioke (ya mu Pisidia)

Efese

ASIA

Troa

[Ifilonganino cinelubali]

Pergamo

Tuatira

Sarde

Smurna

Efese

Filadelfia

Laodikea

[Incende shimbi]

Hierapoli

Kolose

LUKIA

BITUNIA

PONTI

KAPADOKIA

[Icikope pe bula 9]

Antioke

[Icikope pe bula 9]

Troa

[Abatusuminishe]

© 2003 BiblePlaces. com

[Icikope pe bula 10]

Icibansa ca kwangalilamo ica mu Efese.—Imilimo 19:29.

[Icikope pe bula 10]

Pe samba lya cipailo ca kwa Seu mu Pergamo. Abena Kristu bali muli uyu musumba baleikala ukwali “icipuna ca bufumu ica kwa Satana.”—Ukusokolola 2:13.

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.