Icebo ca kwa Yehova ca Mweo

Ifyo Twingafwaisha Ukwishiba mwi Buuku lya kwa Daniele

ICITABO cimo icilanda pali Baibolo ica Holman Illustrated Bible Dictionary citila: “Ibuuku lya kwa Daniele libuuku limo ilya mu Baibolo ilyalembwa bwino sana. Mwaba icine icikatwalilila umuyayaya.” Ilyashi lya mwi buuku lya kwa Daniele lyatampila mu 618 B.C.E. ilyo Imfumu Nebukadnesari iya ku Babele yaile ku Yerusalemu no kushinga umusumba kabili yasendele “abana ba kwa Israele” bamo muli bunkole ku Babele. (Daniele 1:1-3) Pa bo yasendele pali na Daniele, kabili afwile ali fye umusepela ilyo bamusendele. Ibuuku lya kwa Daniele lilekelesha ukulanda pa fyacitike ninshi Daniele acili mu Babele. Nomba ilyo Daniele aali mupepi ne myaka 100, Lesa amulaile ukuti: “Ukalatusha, no kwima ku kuya ku cakupendwilwa ku mpela ya nshiku.”—Daniele 12:13.

Ulubali lwa kubalilapo ulwe buuku lya kwa Daniele lwalembwa kwati muntu umbi uulelondolola ifyacitike, ulubali lwa kulekelesha lwena lwalembwa mu musango wa kuti ifyebo fileumfwika fye ukuti ni Daniele wine e ulelanda ifyacitike. Ili buuku lyalembelwe na Daniele, kabili mwaba amasesemo yalanda pa fyo imfumu shakwatishe amaka shalecimfya ne fyo shalecimfiwa, inshita ya kwisa kwa kwa Mesia, e lyo na masesemo ya fintu ifilecitika muno nshiku. * Uyu kasesema umukoloci na kabili ashimike ifyacitike imyaka iingi iyo ali no bumi ifitukosha ukuba aba cishinka kuli Lesa. Ubukombe bwa kwa Daniele bwa mweo kabili bwa maka.—AbaHebere 4:12.

FINSHI TUSAMBILILA KU FIPANDWA FYA KUBALILAPO 6 IFYA MULI DANIELE?

(Daniele 1:1–6:28)

Mu 617 B.C.E., Daniele na banankwe batatu, Shadraki, Meshaki, na Abednego, bali mwi sano lya bena Babele. Aba balumendo batwalilile aba cishinka kuli Lesa pa myaka itatu iyo balebasambilisha intambi ne mikalile ya mwi sano lya bena Babele. Ilyo papitile imyaka napamo 8, Imfumu Nebukadnesari yalotele iciloto ca kutiinya. Daniele aebele Nebukadnesari iciloto alotele no kumwilwila umo calolele. Imfumu yalisumine ukuti Yehova ni “Lesa wa milungu kabili Shikulu wa shamfumu, kabili kasokolola wa fya nkama.” (Daniele 2:47) Lelo, tapakokwele no kukokola, cimoneka ukuti Nebukadnesari alilabile ifyo asambilile kuli ici ciloto. Ilyo abanankwe batatu aba kwa Daniele bakeene ukupepa icimpashanya calulubala, imfumu yabapoosele mwi lungu lya mulilo. Lesa wa cine apuswishe abalumendo batatu, kabili Nebukadnesari na kabili asukile asumina ukuti, ‘takwaba mulungu umbi uwingapokolole fi.’—Daniele 3:29.

Nebukadnesari aloota iciloto na cimbi icacindama. Amona umuti uwalulubala, uo batema kabili babikako icipaafya ca cela no mukuba ku cishiki pa kuti cilapuuka. Daniele ailula iciloto. Fimo ifya muli ici ciloto fyalifikilishiwe ilyo Nebukadnesari apenene na pa numa apenunwike.  Ilyo papitile imyaka iingi, Imfumu Belshasari acitiile abakankaala bakwe umutebeto uukalamba kabili mu musaalula abomfeshe ifipe ifyo bafumishe mwi tempele lya kwa Yehova. Ubushiku bulya bwine, Belshasari balimwipeye kabili Dariusi umwina Madai e waishileba imfumu. (Daniele 5:30, 31) Mu nshiku sha kuteka kwa kwa Dariusi, ninshi Daniele ali ne myaka ukucila pali 90, bakasomo bafimbile uyu kasesema umukoloci kabili bapangile ukumwipaya. Lelo Yehova alimupuswishe “ku maka ya nkalamo.”—Daniele 6:27.

Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:

1:11-15—Bushe ukulya ifilimwa e kwalengele ukuti abalumendo bane abaYuda batendeke ukumoneka bwino? Iyo, te kwalengele. Takwaba imilile nangu imo iingalenga umuntu ukumoneka bwino mu nshiku fye 10. Uwalengele ukuti abalumendo abaHebere batendeke ukumoneka bwino ni Yehova, uwabapaalile pa mulandu wa kuti balimucetekele.—Amapinda 10:22.

2:1—Ni lilali Nebukadnesari alotele iciloto ca cimpashanya icikalamba? Baibolo itila ni “mu mwaka wa cibili ku bufumu bwa kwa Nebukadnesari.” Nebukadnesari atendeke ukuteka mu 624 B.C.E. Nga kupenda ukufuma mu 624 B.C.E. ninshi umwaka wa cibili uwa kuteka kwakwe kuti waba ni 623 B.C.E. Nomba uyu mwaka ninshi Nebukadnesari talasansa ne calo ca Yuda. Pali iyi nshita, ninshi Daniele tabalamusenda ku Babele, nomba kuti alondolola shani iciloto ico Nebukadnesari alotele ku Babele uko ashali? Kanshi ukupenda “umwaka wa cibili” kufwile kwatendeke mu 607 B.C.E. ilyo imfumu ya ku Babele yaonawile Yerusalemu no kuba kateka wakwatisha amaka mu calo conse.

2:32, 39—Bushe ubufumu bwa silfere bwali shani ubwa pa nshi ku bufumu bwa mutwe wa golde, kabili ubufumu bwa mukuba na bo bwali shani ubwa pa nshi ku bufumu bwa silfere? Ubuteko bwa Madai na Persia ubwaleimininwako na silfere mu cimpashanya bwali ubwa pa nshi ku buteko bwa Babele ubwaleimininwako no mutwe wa golde pantu ubuteko bwa Madai na Persia tabwacimfishe ubufumu bwa baYuda. Icalo cakonkelepo icakwatishe amaka cali ni Grisi, icaleimininwako no mukuba. Ubufumu bwa Grisi bwali ubwa pa nshi ku bufumu bwa Madai na Persia, nga filya fine silfere yacila umukuba. Nangu ca kutila Ubuteko bwa bena Grisi bwaleteka ifyalo ifingi sana, tabwakwete ishuko lya kulubula abantu ba kwa Lesa ukubafumya muli bunkole nge fyacitile ubuteko bwa Madai na Persia.

4:8, 9—Bushe Daniele ali wa bung’anga? Iyo. Amashiwi ya kuti “umukalamba wa ba bung’anga” yalosha fye ku cifulo Daniele akwete, e wali “umulashi mukalamba pa ba mano bonse ba ku Babele.”—Daniele 2:48.

4:10, 11, 20-22—Bushe umuti walulubala uo Nebukadnesari alotele waleimininako cinshi? Pa kubala uyu muti waleimininako Nebukadnesari ilyo aleteka icalo cakwatishe amaka. Lelo apo ukuteka kwafikile “ku mpela ya pano isonde ponse,” umuti ufwile waleimininako icintu na cimbi icacindama sana. Ifyaba pali Daniele 4:17 filanga ukuti ici ciloto cilosha na ku kuteka kwa “Wapulamo” pa bantunse. E ico, icimuti cimininako na maka ya kwa Yehova aya kuteka ifibumbwa fyonse, sana sana amaka yakwe aya kuteka icalo. Kanshi, ici ciloto cifikilishiwa mu nshila shibili—ukuteka kwa kwa Nebukadnesari e lyo no kuteka kwa kwa Yehova.

4:16, 23, 25, 32, 33—Bushe “imyaka cinelubali” nelyo [“inshita cinelubali,” NW] yalepele shani? Ifyacitike mu nshita ya kuteka kwa Mfumu  Nebukadnesari fyalisendele inshita iitali pa kuti fyonse ficitike. Kanshi pano imyaka cinelubali nelyo inshita cinelubali, ni ilya ine imyaka iyakwata inshiku 360, kabili mu myaka 7 mwaba inshiku 2,520. Mu kufikilishiwa kukalamba, “imyaka cinelubali” myaka 2,520. (Esekiele 4:6, 7) Yatendeke ilyo Yerusalemu yaonawilwe mu 607 B.C.E. kabili yapwile ilyo Yesu atendeke ukuteka mu muulu mu 1914 C.E.—Luka 21:24.

6:6-10—Apo pa kupepa kuli Yehova tatukabila ukwiminina nelyo ukwikala mu musango umo ifi, bushe nga tacali fye bwino kuli Daniele ukupepa mu bumfisolo pa nshiku 30? Abantu bonse balishibe ukuti Daniele alepepa imiku itatu cila bushiku. E calengele ukuti abamupatile batontonkanye ukuti kube ifunde lya kukaanya ukupepa ku mulungu umbi. Nga ca kutila Daniele alilekele ukupepa filya alepepa lyonse, abantu nga bamwene ukuti naleka ifyo alecita kabili nga camoneke ukuti nafilwa ukupepa Yehova fye eka.

Ifyo Twingasambililako:

1:3-8. Filya Daniele na banankwe batatu bapampamine fye pa kutwalilila aba cishinka kuli Yehova, cilanga fye apabuuta tuutu ukuti abafyashi babo balibafundile bwino bwino. Abafyashi abatiina Lesa nga balepoosa amano ku fya kwa Lesa mu mikalile yabo no kusambilisha abana babo ukucita cimo cine, cikalenga abana ukukaana amatunko yonse no kusonga konse ilyo bali ku sukulu nangu kumbi fye.

1:10-12. Daniele alishibe ico “cilolo wa bamutungwi” aletiinina imfumu e co tamupatikishe ifyo alemulomba. Lelo, pa numa Daniele aile ku “mulinshi,” uwalemoneka ukutila kuti aumfwa ifyo Daniele alefwaya pantu nalimo wena aliko apatali ne mfumu. Nga natukwata amafya, tufwile ukucita nge fyacitile Daniele, ukuba abashilimuka, abeluka kabili aba mano.

2:29, 30. Ukupala Daniele, tufwile ukulumbanya Yehova pa kwishiba konse uko twakwata, na pa mibele na mano ifyo twanonka pa mulandu wa kusambilila Baibolo.

3:16-18. Nga ca kutila balya baHebere batatu balisuuswike ilyo babebele ukulalya ifya maliila ya mfumu, nga tabalandile mu kushipa nge fi bacitile pali iyi nshita. Na ifwe bene tufwile ukubombesha ukuba “aba cishinka muli fyonse.”—1 Timote 3:11.

4:24-27. Pa kubila ubukombe bwa Bufumu, ubusanshamo no kubila amapingushi ya kwa Lesa, tukabila ukuba aba citetekelo kabili abashipa. Tufwile ukuba nga filya Daniele aali ilyo aleeba Nebukadnesari ifyali no kumucitikila ne fyo imfumu Nebukadnesari yali no kucita pa kuti ‘nalimo kwingabo kutantalila ku mutelelwe wakwe.’

5:30, 31. Amashiwi ya kuti “mukasantwile mfumu ya ku Babele ulwa mashiso” yalifikilishiwe. (Esaya 14:3, 4, 12-15) Satana Kaseebanya, na o wine impela yakwe ikaba iya museebanya nga filya fine cali ku mfumu ya ku Babele, pantu wa cilumba nga filya fine imfumu ya ku Babele yali ne cilumba.—Daniele 4:30; 5:2-4, 23.

BUSHE IFIMONWA DANIELE AMWENE FYALOLA MWI?

(Daniele 7:1–12:13)

Ilyo Daniele amwene icimonwa ca kubalilapo mu 553 B.C.E., aali ne myaka ukucila 70. Daniele amwene ifinama fine ifikalamba ifyaleimininako ifyo imfumu shakwatisha amaka shali no kukonkana ukufuma mu nshiku shakwe ukwisafika mu nshiku shesu. Mu cimonwa cimo umo amwene ifya ku muulu, amwene “umo uwaba ngo mwana wa muntu” uwapeelwe “ukuteka kwa muyayaya.” (Daniele 7:13, 14) Ilyo papitile imyaka ibili, Daniele amwene icimonwa ca bufumu bwa Madai na Persia, ubufumu bwa Grisi, e lyo ne mfumu iyaishileba “imfumu iyakalabane cinso.”—Daniele 8:23.

Mu 539 B.C.E., ubufumu bwa Babele bwacimfiwa, kabili Dariusi umwina Madai atendeka ukuteka abena Kaldi. Daniele apepa kuli Yehova ukuti icalo ca ku mwabo cibe nge fyo cali kale. Ilyo acili alepepa, Yehova atuma malaika Gabriele ukuti alenge Daniele “ukushilimuka no kwiluka” ukwisa kwa kwa Mesia. (Daniele 9:20-25) Mu mwaka wa 536/535 B.C.E. abena Israel abashele muli bunkole babwelela ku Yerusalemu. Lelo kuli abalekaanya umulimo wa kukuula itempele. Ici casakamika Daniele. Apepa sana kuli Yehova pali ili lyashi, kabili Yehova atuma malaika  uwakwata icifulo icikalamba ukuya kuli Daniele. Pa numa ya kumukosha no kumukoselesha, malaika aeba Daniele ubusesemo bwa kuti imfumu ya ku kapinda ka ku kuso ne mfumu ya ku kapinda ka ku kulyo shikalalwa pa mulandu wa kufwaya ukuteka. Ukukansana kwa ishi mfumu shibili kwatendeke lintu ubuteko bwa kwa Alekesandere Mukalamba bwayakanishiwe kuli bamushika bakwe bane kabili kukesapwa lintu Mikaele, mboswa mukulu “akema.”—Daniele 12:1.

Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:

8:9—Bushe “icalo icayemba” cimininako cinshi? Pali ili lembo, “icalo icayemba” cimininako Abena Kristu basubwa ababa pe sonde mu nshita ya Buteko Bwakwatisha Amaka ubwa Britain na Amerika.

8:25—Bushe “Mushika wa bamushika” nani? Ishiwi lya ciHebere ilya kuti sar, ilyapilibulwa ukuti “mushika,” nga kukonka fye lipilibula “umukalamba,” nelyo “intungulushi.” Ilumbo lya kuti “Mushika wa bamushika” lilosha kuli Yehova Lesa epela—Umukalamba wa bamalaika bamushika, ukubikapo na “Mikaele, umo wa muli bamboswa bakasomo.”—Daniele 10:13.

9:21—Mulandu nshi Daniele aitile malaika Gabriele ukuti “umuntu”? Mulandu wa kuti Gabriele aishile kuli wena muli bumuntu, nga filya fine aishile kuli ena inshita imbi ilyo amoneke mu cimonwa.—Daniele 8:15-17.

9:27—Cipingo nshi catwalilile ukubomba ku bengi ukufika ilyo umulungu wa myaka uwalenga 70 wapwile, nelyo mu 36 C.E.? Icipingo ce Funde califumishiwepo mu 33 C.E. ilyo Yesu aipaiwe. Lelo, ifi Yehova alekele ukuti icipingo ca kwa Abrahamu citwalilile ukubomba ku bena Israele ukufika mu 36 C.E., alangile ukuti alesenamina abaYuda mu nshila yaibela pa mulandu wa kuti bali bufyashi bwa kwa Abrahamu. Icipingo Lesa apangene na Abrahamu cena calitwalilila ukubomba kuli “Israele wa kwa Lesa.”—Abena Galatia 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.

Ifyo Twingasambililako:

9:1-23; 10:11. Daniele ali “uwatemwikwa apakalamba” pantu ali uwaicefya, aliipeeleshe kuli Lesa, alibikile amano ku kubelenga, kabili ali uwa mukoosha mu kupepa. Iyi yine mibele na kabili yalimwafwile ukutwalilila uwa cishinka kuli Lesa mpaka ne mfwa. Na ifwe bene natutwalilile ukupashanya Daniele.

9:17-19. Nangu ca kutila tulapepa ukuti isonde lipya ilya kwa Lesa ‘umukekala ubulungami’ likese, ico tufwile ukubikako sana amano kucindika ishina lya kwa Yehova no kuti ububumbo bonse bukasumine ukuti Yehova e kateka, te kubika fye amano ku kufwaya ukuti amafya yesu no kucula fikapwe.—2 Petro 3:13.

10:9-11, 18, 19. Tufwile ukulaafwana no kulalanda amashiwi ya cisansamushi pa kuti tulekoshanya no kukoseleshanya, nge fyacitile malaika uwaishile kuli Daniele.

12:3. Muli shino nshiku sha kulekelesha, “abashilimuka,” e kutila Abena Kristu basubwa, ‘babalika nge fyengelo’ kabili ‘balilenga abengi ukulungama,’ ukubikapo ne “bumba likalamba” ilya “mpaanga shimbi.” (Abena Filipi 2:15; Ukusokolola 7:9; Yohane 10:16) Abasubwa “bakabalika nge ntanda” mu kufikapo mu Kuteka kwa kwa Kristu ukwa Myaka Ikana Limo ilyo bakabomba pamo nankwe ukulenga abantu aba cumfwila pe sonde ukuba abapwililika pa mulandu we lambo lya cilubula ilya kwa Yesu. Aba “mpaanga shimbi” bafwile ukubombela pamo na basubwa, ukubafwa no mweo onse muli fyonse.

Yehova ‘Alapaala Abamutiina’

Finshi ibuuku lya kwa Daniele litusambilisha pali Lesa uo tupepa? Tontonkanyeni pa masesemo ayabamo, ayafikilishiwa kale, e lyo na yali no kufikilishiwa. Aya masesemo yalalanga bwino ukuti Yehova alafikilisha conse ico alanda!—Esaya 55:11.

Bushe ifyacitike ifyalembwa mwi buuku lya kwa Daniele fitusambilisha finshi pali Lesa wesu? Abalumendo abaHebere bane abakeene ukuba nga bantu bambi abalebomba mwi sano lya bena Babele, Lesa abapeele ‘ukwishiba, ukushilimuka, na mano.’ (Daniele 1:17) Lesa wa cine atumine malaika wakwe kabili apuswishe Shadraki, Meshaki, na Abednego mwi lungu lya mulilo. Daniele balimupuswishe mu cilindi ca nkalamo. Yehova ‘alaafwa, ni nkwela ku bamutetekela’ kabili ‘alapaala abamutiina.’—Amalumbo 115:9, 13.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 18]

Cinshi calengele Daniele ‘ukutemwikwa apakalamba’?