Icalembwa Calubile ico John Milton Alembele

ABANTU abengi balitemenwe sana John Milton uwalembele umushikakulo mu ciNgeleshi uutila Paradise Lost. Umwaume uwalembele ilyashi pa fyo Milton afyelwe mpaka ne mfwa yakwe atile “abantu abengi balimutemenwe, bamo balimupatile, kabili banono sana e bashamwishibe.” Ukufika na ino nshita, abaNgeleshi balakonka sana ifyo alembele mu ntambi shabo e lyo na lintu balelemba ifitabo.

Bushe John Milton aishilelumbuka shani umusango yu? Cinshi calengele abantu abengi betemwa ilyashi alekeleshe ukulemba, ilitila On Christian Doctrine (Pa fyo Abena Kristu Basuminamo), ilyo basabankenye pa numa ya myaka 150 ukutula apo afwilile?

Ilyo Ali Umwaice

John Milton afyalilwe mu London mu 1608 kabili ulupwa lwakwe lwali ulukankaala sana. Milton atile: “Ilyo nali umwaice sana batata batampile ukunsambilisha ifya kulemba amabuuku, kabili nalitemenwe sana ukusambilila ica kuti ilyo nali mupepi ne myaka 12, ilingi line nalelaala pa numa ya bushiku pa kati pantu nalitemenwe sana ukubelenga.” Milton ali na mano sana ica kuti mu 1632 alipokele digiri na imbi (master’s) pa Universiti ya Cambridge. Lyena atwalilile ukulabelenga ifitabo umwaba ilyashi lya kale ifyo balembele kale sana lintu abaGriki na bena Roma baleteka ifyalo ifingi.

Milton alefwaisha ukulalemba imishikakulo, nomba pali ilya nshita mu England mwali icimfulunganya pantu balefwaya ukwalula imitekele. Ubuteko ubwaletungululwa na Oliver Cromwell bwasontele icilye icapingwile ukuti bepaye Imfumu Charles I mu 1649. Milton alembele ifyebo umo apokolweleko ubuteko kabili balimusalile ukulalandilako ubuteko bwa kwa Cromwell. Kanshi John Milton alumbwike ilyo ashilatendeka ukulemba imishikakulo pantu alelemba amalyashi yalelanda pa mitekele na pa mibele ya bantu.

Ilyo Imfumu shatendeke ukulateka icalo ca England na kabili, lintu babikile Charles II pa bufumu mu 1660, Milton aishileba mu bwafya pantu aletungilila ubuteko bwa kwa Cromwell. Ici calengele ukuti aye afisame, kabili akubula ifibusa fyakwe ifyalumbwike sana, nga balimwipeye. Pa numa ya kupusuka kwempe, atampile ukulalemba pa fya kwa Lesa na kabili.

‘Ukulingana ne fyo Baibolo Yalanda’

Lintu alembele pa fyo atendeke ukubika amano ku fya kwa Lesa, Milton atile: “Ilyo nali umwaice natampile ukulabelenga sana Icipingo Cipya ne ca Kale mu ciGriki na mu ciHebere.” Milton alilwike ukuti Amalembo ya Mushilo e yengalenga fye abantu ukuba ne mibele isuma no kulapepa Lesa bwino. Lelo ilyo abelengele amabuuku ayengi ayalelanda pali Lesa ayo balembele pali ilya nshita, alifupwike kabili alilekele no kuya ku calici. Alembele ukuti: “Ilyo natontonkenyepo nailwike ukuti nshilingile ukusumina mu fyo nabelengele muli filya fitabo nelyo ukucetekela ukutila kuti fyalenga naisapusuka.” Pa kuti ashininkishe nga ifyo asuminemo “fyalilingene ne fyo Baibolo yalanda,” Milton atampile ukulemba imitwe yalekanalekana pa malyashi ayo Baibolo yalandapo no kulemba amalembo ayo alemona ukuti yalicindama pe samba lya iyo mitwe kabili aleyambula a yo malembo.

Pali lelo abantu abengi bebukishisha John Milton ku mushikakulo uutila Paradise Lost umo  alondolwele ifyo Baibolo yalanda pa fyo abantu baishileba ababembu. (Ukutendeka, icipandwa 3) Ni uyu mwine mushikakulo, uo basabankenye umuku wa kubalilapo mu 1667, e walengele Milton ukulumbuka nga nshi, sana sana mu fyalo umo balelanda iciNgeleshi. Pa numa asabankenye umushikakulo na umbi uwatwalilile apo ashilile ukulemba kabili waleti Paradise Regained. Iyi mishikakulo ilanda pa fyo Lesa afwaile abantu ukulaikala, e kuti ukuba abapwililika muli paradaise pe sonde, kabili yalanda na pa fyo Lesa akabomfya Kristu ukulenga isonde ukuba paradaise na kabili. Ica kumwenako fye, mu mushikakulo utila Paradise Lost Mikaele malaika mukalamba asobele inshita ilyo Kristu “akalambula ababomfi bakwe aba cishinka no kubapaala pa kuti baleba ne nsansa lyonse, nampo nga ni mu muulu nelyo pe sonde, pantu pali ilya nshita icalo cikaba paradaise, umukalaikala abantu aba nsansa nga nshi ukucila fintu cali mu Edeni.”

Pa fyo Abena Kristu Basuminamo

Pa myaka iingi, Milton na o alefwaya ukulemba icitabo pa mibele Abena Kristu balingile ukukwata na pa fyo bafwile ukusuminamo. Ilyo calefika mu 1652 Milton ninshi alipofula. Nangu cingati alipofwile, alitwalilile ukulemba icitabo pantu alingishe aba kumwafwa ukulemba, kabili afwile mu 1674. Milton aitile ici citabo ukuti A Treatise on Christian Doctrine Compiled From the Holy Scriptures Alone. Pa ntendekelo ya ici citabo alembelepo ukuti: “Abengi abalemba ifitabo pali ili lyashi . . . balembapo fye amashiwi ayanono mu mbali, kabili tababikamo sana ifipandwa ne fikomo, e kuti amalembo apo fyonse ifyo basambilisha fyashintilila. Nomba ine nalyambula amalembo ayengi nga nshi muli Baibolo yonse fye.” Ifyo Milton alembele fya cine pantu mu citabo citila On Christian Doctrine alilanda nelyo ukwambula Amalembo imiku ukucila pali 9,000.

Nangu cingati pa kubala Milton taleshingashinga ukulanda ifyo aletontonkanya, tasabankenye ici calembwa. Cinshi calengele? Cimo icalengele ni co alishibe ukuti ifyo alondolwele Amalembo fyalipusene sana ne fyo aba mu macalici basuminemo. E lyo lintu ishamfumu shatendeke ukuteka mu England na kabili, ifintu tafyamuwamine. E co nalimo alelolela ukuti ifintu fikawame e lyo akasabankanye icitabo alembele. Te mulandu ne fyalengele, ilyo Milton afwile, uwalemwafwako ukulemba atwele icalembwa ca mu ciLatini ku kampani kalepulinta ifitabo pa kuti bacisabankanye nomba balikeene. Lelo uwali cilolo wa buteko pali ilya nshita alipokele icalembwa no kucifisa. Lintu papitile imyaka 150 e lyo baishilesanga apo babikile ici calembwa.

Mu 1823 kalaliki asangile icalembwa icapombwa ico kalemba wa mishikakulo uwalumbwike sana alembele. Imfumu George IV iyaleteka mu England pali ilya nshita yatile bapilibwile mu ciNgeleshi icalembwa ca mu ciLatini pa kuti bakacisabankanye. Ilyo papitile imyaka ibili, balicisabankenye mu ciNgeleshi, kabili bashimapepo na  basambilila sana tabatemenwe nakalya. Shikofu umo atile ifyebo fili muli ici citabo fya bufi, tasumine ukuti Milton kuti asuusha ifyo amacalici yasuminemo. Ico akaanine ukusumina ni co Milton alelemba imishikakulo iisuma sana pa fya kwa Lesa kabili abantu bengi mu England balimucindike. Apo uwalepilibula alishibe ukuti abengi tabakasumine ukuti Milton e walembele ici citabo, alibikilemo utulembo twa pe samba 500 utwalelangilila ifyo ifyebo fyali mu citabo citila On Christian Doctrine fyapalana ne fyaba mu mushikakulo uutila Paradise Lost. *

Ifyo Milton Asuminemo

Mu nshiku sha kwa Milton, aba mu England balifumine mu Katolika basangwike baProtestanti. BaProtestanti basumine ukuti fyonse fye ifyalelanda pa mapepo na pa mibele ya bantu fyali no kulingana ne fyo Amalembo ya Mushilo yalelanda te kulingana ne fyo papa alanda. Lelo, mu citabo citila On Christian Doctrine Milton alembele ukuti ifingi ifyo baProtestanti basuminemo ne fyo balecita tafyaleumfwana ne fyo Amalembo yalanda. Ukubomfya amalembo alangilile ukuti icisambilisho ca kwa John Calvin ica kuti Lesa alilingila kabela ifyo umuntu onse akaba ku ntanshi ca bufi, atile Lesa apangile abantu ukuti baleisalila ifya kucita. Milton alefwaya abantu balebomfya bwino ishina lya kwa Lesa, Yehova, kabili ena alelibomfya sana mu fyalembwa fyakwe.

Milton abomfeshe Amalembo pa kulanga ukuti umweo wa muntu ulafwa. Ilyo alelanda pa Ukutendeka 2:7 alembele ukuti: “Lintu umuntu bamupangile, Amalembo yatila: umuntu aishileba icibumbwa ca mweo. . . . Mu muntu tamwaba ifintu fibili: nge fyo abengi basumina ukuti mu muntu mwaba umubili no umweo. Lelo, umuntu wine e mweo, kabili umweo e muntu.” Lyena aipwishe ukuti: “Bushe umuntu alafwa nelyo mubili fye e ufwa?” Pa numa ya kwambula Amalembo ayengi ayalanga ukuti takwaba icifuma mu muntu nga afwa, atile: “Ubushininkisho ningapeela ubulanga sana ukuti umweo ulafwa bulondoloshi bwa kwa Lesa umwine ubutila, Esek[iele 18:]20: umweo uubembuka e ukafwa.” Na kabili Milton alandile na pa malembo pamo nga Luka 20:37 na Yohane 11:25 pa kulanga ukuti ukubuuka e kukalenga abafwa ukuba no mweo na kabili.

Cinshi calengele ukuti abengi betemwa ifyo Milton alembele mu citabo citila On Christian Doctrine? Icalengele sana ni fintu Milton alondolwele bwino Amalembo ukuti Kristu Mwana wa kwa Lesa kabili alanakila Wishi, Lesa. Ilyo ayambwile Yohane 17:3 na Yohane 20:17, Milton atile: “Nga ca kuti Wishi e Lesa wa kwa Kristu kabili Lesa wesu, kabili nga kwaba fye Lesa umo, ninshi takuli umbi uwingaba Lesa kano fye Wishi.”

Na kabili Milton atile: “Muli fyonse ifyo Umwana na batumwa bakwe balelanda no kulemba balesumina ukuti Wishi mukalamba pa Mwana muli fyonse.” (Yohane 14:28) “Na kabushe Kristu umwine atile, Mat. xxvi. 39 [26:39]: Mwe Tata, nga cingacitika, fumyeni pali ine ulu lukombo, lelo te kulingana ne fyo ine ndefwaya lelo ukulingana ne fyo imwe mulefwaya. . . . Nga ca kuti na o ni Lesa mulandu nshi talepepela ku mwine eka, lelo alepepa fye kuli Wishi? Nga ca kuti ali muntu kabili pa nshita imo ine ali Lesa Wa maka yonse ninshi cinshi alepepela ukuti bamwafwe ukucita ifyo umwine engacita? . . . Umwana alitemenwe sana Wishi kabili e o alepepa fye eka, kanshi aletusambilisha ukulacita cimo cine.”

Umo Milton Alubile

John Milton alefwaisha ukwishibe cine. Lelo na o wine aleluba muli fimo kabili nalimo ifyo apitilemo e fyalengele ukuti alufyanye muli fimo ifyo alembele. Ica kumwenako fye, ilyo aupile, tapakokwele umukashi wakwe, umwana wa kwa cilolo uwaletungilila ulupwa lwa ku Bufumu, alimubutwike no kuyaikala no lupwa lwakwe mupepi ne myaka itatu. Pa nshita Milton ashele eka alembele amalyashi ayalesuminisha ukulekana, te pa mulandu fye wa bulalelale nga fintu Yesu alandile, lelo aleti na lintu abaupana bashileumfwana mu cupo. (Mateo 19:9) Ifi fine e fyo Milton alembele na mu citabo citila On Christian Doctrine.

Te mulandu ne filubo Milton acitile, mu citabo citila On Christian Doctrine alilanda sana pa masambilisho ayengi ayalingana ne fyo Baibolo isambilisha. Nangu fye ni lelo, abantu nga babelenga ifyo alembele nabo balalinganya ifyo basuminamo ku fyo Amalembo ya Mushilo yalanda.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 11]

Milton alitemenwe sana ukubelenga Baibolo

[Abatusuminishe]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Icikope pe bula 12]

Umushikakulo utila “Paradise Lost” walengele Milton ukulumbuka

[Abatusuminishe]

Courtesy of The Early Modern Web at Oxford

[Icikope pe bula 12]

Ilyashi ilyo Milton alembele pa kulekelesha lyalilubile pa myaka 150

[Abatusuminishe]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 11]

Image courtesy of Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina