‘Amato ya ku Kitimu’ Yaleyenda Sana Pali Babemba

KU KABANGA ka bemba wa Mediterranean balelwilako sana inkondo sha pa menshi. Baleni elenganyeni inkondo ya pa menshi iyaliko imyaka 500 ilyo Kristu ashilaisa. Ubwato baleita ukuti trireme bulebutuka nga nshi. Abantu nalimo 170 bamo mwi samba bamo pa kati e lyo bambi pa muulu e baleoba ubwato. Aba bantu nabafwala impapa ku ntungu pantu baleshelela pa kooba.

Ubu bwato bulebutuka amakilomita 13 ukushika kuli 17 pe awala limo, kabili bulelalanya pa mabimbi ukulola ku bwato umuli abalwani. Awe cilya abalwani bamona ifyo ubwato bulebutukisha, bati bafulumuke, lelo bafilwa no bwato bwabo bwati bupilibuke ica kuti bwapindama no kupindama. Icilomo ca cela ica bwato bwa trireme cayalasa mu bwato bwa balwani. Icongo ca mbao shilekontaika ne congo ca menshi yaleingila mu bwato catiinya abalwani baleoba ubwato. Mu bwato bwa trireme mwafuma abashilika abanono abakwete ifyanso ifikali. Awe baingilila na balwani mu bwato. Ala amato yamo aya bena kale yalekosa nga nshi!

Abatemwa ukusambilila Baibolo balafwaisha ukwishiba umwalola amashiwi na masesemo yamo ayalanda pali “Kitimu” ne “ngalaba sha ku Kitimu.” (Impendwa 24:24; Daniele 11:30; Esaya 23:1) Bushe ni kwi kwabelele Kitimu? Finshi twaishibapo pa mato ya ku Kitimu? Kabili mulandu nshi mwingatemenwa ukwishiba ifyasuko?

Uwasambilile amalyashi ya fyalecitika kale, Josephus ena pa kwita umusumba wa Kitimu aletila “Chethimos,” aleulinganya ku cishi ca Kupro. Umusumba wa Kition (nangu, Citium) uwaba lwa ku kabanga ka cishi ca Kupro, ulatwafwa ukwishiba ukuti Kitimu na Kupro cifulo fye cimo cine. Kupro yabelele apasuma sana pantu e palepita abasulu, kabili yali mupepi ne fyabu fya ku kabanga ka Mediterranean. Pa mulandu ne ncende uko Kupro yabela, lyonse yaleba mu bulwi, e calengele  nomba isuke ibe icalo ca maka, ica kuti icalo caumana akapi na Kupro calecimfya. Kumfwa abaleumfwa ukuti abalwani babo bomene akapi na bena Kupro baleba no mwenso.

Ifyo Abena Kupro Baleyenda Pali Bemba

Ifyo bayabula muli babemba ne fyo bashulashula mu nshiishi, ukubikako fye ne filembo ifyalembelwe kale e lyo ne fyo balenga pa fyo babumbile filatwafwa ukwelenganya ifyo amato ayalefuma ku Kupro yalemoneka. Abena Kupro aba kale balishibe sana ukubasa no kupanga amato. Mu Kupro mwali amateshi, kabili bemba alipangile ifipuma umo baleimika amato kabili umu mwine e mwali ne fyabu. Imiti baletema e yo balepangilako amato no kwengulwilako umukuba uwalengele Kupro ukulumbuka sana.

Icalo ca Kupro caleshitisha sana ifintu ku fyalo fimbi ica kuti abena Foinike balitemenwe ukushita ifintu ku Kupro. Ici calengele ukuti bakuule imishi mu nshila umo balepita pa kuya na pa kubwela ku Kupro. Umushi umo uo bakuulile mu Kupro ni Kition.—Esaya 23:10-12.

Ilyo umusumba wa Turi wawile, cimoneka kwati abantu bamo babutukile ku Kitimu. Abena Foinike abakuulile imishi balishibe sana ukwensha mato, nalimo e balengele abena Kupro ukwishiba sana ukupanga amato. Na kabili pa mulandu wa kuti umusumba wa Kition wabelele apasuma e calengele ukuti abena Foinike baleisa mu kusungilako amato.

Baleshitisha Sana Ifipe ku Fyalo Fimbi

Pali iyi nshita, aba kale balecitila amakwebo ayalekanalekana ku kabanga ka bemba wa Mediterranean. Ifipe fya mutengo ifyalefuma ku Kupro balefisendela mu mato pa kufitwala ku Krete, Sardinia, na Sisili e lyo na ku fishi fimbi ifyaba pali bemba wa Aegean. Imitondo na bamulongwe ifyafumine ku Kupro balifisanga muli ifi fifulo, kabili ifya kubumba ifingi ifya ku Mycenae (mu Grisi) balifisanga mu Kupro. Abantu basambilila sana abacecetele ifipimfya fya mukuba ifyo basangile mu Sardinia, batila fyafumine ku Kupro.

Mu 1982 basangile ubwato ubwabundile ku kupwa kwa myaka ya ba1300 B.C.E. Ubu bwato babusangile mupepi no lulamba lwa ku kapinda ka ku kulyo aka Turkey. Balyabwile ifipe fyalekanalekana ifya mutengo pamo nga ifipimfya fya  mukuba ifyo baleti fyafumine ku Kupro, amber (ifimoneka kwati mabwe ya mutengo ifyakashikila), imitondo ya ku Kanaani, ulukula ulwakosa sana, ameno ya nsofu, ifibekobeko fya golde na silfere ifya ku Kanaani, ifipasho abena Egupti balemona ukuti fya mushilo ne fintu fimbi ifyafumine ku Egupti. Ilyo balolekeshe ibumba bapangile inongo shali muli ubu bwato, bamo batile ubu bwato nalimo bwafumine ku Kupro.

Na kuba inshita batunganya ukuti e lyo ubu bwato bwabundile, e nshita na Balaamu na o alandile pa mato ya ku Kitimu mu “mulumbe” wakwe. (Impendwa 24:15, 24) Cimoneka kwati amato ya bena Kupro baliyeshibe sana mu fyalo fya mu Palestine. Bushe aya mato yalemoneka shani?

Amato ya Basulu

Ifyo aya mato ya kale yalemoneka fyalishibikwa pa mulandu wa fyo abantu balebumba ifyo basanga mu nshiishi apali kale umusumba wa Amathus mu Kupro. Ifi fyabumbwa filatwafwa ukwishiba bwino ifyo amato ya ku Kupro yalemoneka kabili fimo bafibika mu fiyanda umo basungila ifintu fya kale.

Ifyo balebumba filanga ukutila amato ya kale sana tabaleyabomfya ku bulwi. Mu mato ayanono ilingi line mwaleba abakooba 20. Aya mato yalesenda ifipe na bantu abaleya apepi abaleikala mu lulamba lwa ku Kupro. Pliny Mukalamba alandile ukuti abena Kupro bapangile ubwato ubunono ubo baleensha fye ku nkafi ubwalesenda ifipe fyalefina amakilogramu 90,000.

Lyena kwali amato ayakalamba ayo bashimakwebo balebomfya nga bulya basangile mupepi na ku lulamba lwa bemba ku Turkey. Yamo yalesenda ifipe fyalefina amakilogramu 450,000. Amato ayakalamba yamo yalekwata aba kwensha nalimo 50, uku lubali 25 no ku lubali na ko 25, e lyo yalelepa amamita 30 no mulongoti walelepa amamita 10.

Amato ya Nkondo aya ku “Kitimu” ayo Balandapo mu Kusesema kwa mu Baibolo

Umupashi wa kwa Yehova e walengele Balaamu asose ifi fyebo fitila: “Amato ayafuma ku lulamba lwa Kitimu yakacusha Ashuri.” (Impendwa 24:2, 24) Bushe ifi Balaamu asosele fyalifikilishiwe? Bushe amato ya ku Kupro yalengele shani ukuti uku kusesema kufikilishiwe? Aya amato ‘yafumine ku  lulamba lwa Kitimu’ ayaleenda sana pali bemba wa Mediterranean tayali fye mato ya makwebo. Yali mato ya nkondo kabili yaleleta ubucushi pa bantu.

Ilyo inshila yakulwilamo inkondo yaile ileyaluka, umusango wa kupangilamo amato na o wine walyalwike, nomba balepanga amato ayabutuka nga nshi kabili ayakosa icine cine. Amato ya nkondo ayo abena Kupro babalilepo ukupanga yafwile yalemoneka nga yalya balenga pa cikope ico basangile ku Amathus. Pali ici cikope pali ubwato ubutali ubwakwete icisolo icaminama ubwalemoneka kwati bwato bwa nkondo ubwa bena Foinike. Ubu bwato bwalikwata ne cilomo ne nkwela shabulungana mupepi na ku cisolo e lyo na ku cilomo kwine.

Muli ba700 B.C.E. abaGriki batendeke ukupanga amato ayo aleita ati biremes (ayakwete abakooba bamo pe samba bambi pa muulu). Aya mato yali amamita 24 mu butali e lyo na mamita yatatu mu bufumo. Pa kubalilapo, aya mato e mo balesendela abashilika, abaleya mu kulwa inkondo ku mulundu. Tapakokwele, bamwene ukutila kuti cawama ukupanga amato ayakwete abakooba bamo pe samba, bamo pa kati, e lyo bambi pa muulu, kabili bakwikile ne cilomo ca cela ku ntanshi. Ubu bwato balebwita ati trireme, bulya bwine tulandilepo pa kutendeka kwa lino lyashi. Ubu bwato bwalumbwike sana lintu abaGriki bacimfishe abena Persia mu nkondo iyo baleita abati Salami (mu 480 B.C.E.).

Pa numa ilyo Alekesandere Mukalamba alefwaya ukuteke fyalo ifingi, aimishe amato ayengi nga nshi ukuya lwa ku kabanga. Aya mato bayapangiile ukuya ku nkondo, tayali ya kwenda intamfu iitali pali bemba, pantu tamwali incende iikalamba umwa kubika impao ne fipe fimbi. Kanshi e calelenga ukuti baleiminina pa fishi ifyaba pali bemba ya Aegean pa kuti bafwailepo impao, ifipe fimbi, no kuwamyako amato. Ico Alekesandere alefwaya, konaula amato yonse aya bena Persia. Nomba pa kuti asanse abena Persia abalilepo ukulwisha Turi, umusumba wa maka uwali pa cishi. Mu Kupro e mo atuushishe ilyo aleya ku Turi.

Abena Kupro baletungilila Alekesandere Mukalamba ilyo alesansa umusumba wa Turi (mu 332 B.C.E.), kabili bamupeele amato 120. Imfumu shitatu isha ku Kupro e shaile pamo na bali muli aya amato kuli Alekesandere. Nabo bene balishingileko umusumba pa myeshi 7. Umusumba wa Turi waliwile, e fyo ukusesema kwa Baibolo kwafikilishiwe. (Esekiele 26:3, 4; Sekaria 9:3, 4) Pa kuti Alekesandere alange ukuti alitashishe, alekele imfumu sha ku Kupro shileitungulula nangu cingati shalemunakila.

Ukusesema Kwafikilishiwa

Uwalelemba ifyalecitika kale Strabo, uwa mu mwanda wa myaka ya kubalilapo atile Alekesandere atumine amato ayafumine ku Kupro na ku Foinike ukuyalwisha abena Arabia. Aya mato yali ayayanguka kabili tayayafishe ukupangulula. Ici calengele ukuti bafike ku Thapsacus (ku Tafisa) ku kapinda ka ku kuso aka Suria mu nshiku fye 7. (1 Ishamfumu 4:24) Ukufuma apa calyangwike ukuya balekonka fye umumana mpaka bafika na ku Babiloni.

E ico, amashiwi ya mu Baibolo ayaleumfwika kale kwati yalikosa ukumfwa, yasukile yafikilishiwa ninshi palipita ne myaka nalimo 1000! Ukulingana na mashiwi yaba pa Impendwa 24:24, abashilika ba kwa Alekesandere Mukalamba balolele ku kabanga ka Makedonia no kucimfya abena Ashuri, kabili mu kulekelesha bacimfishe Ubuteko bwa maka ubwa Medo-Persia.

Nangu cingati tatwaishiba ifingi pa “ngalaba sha ku Kitimu,” ifyo twaishibapo filatulanga ifyo cali pa kuti ukusesema kwa mu Baibolo kufikilishiwe. Aya malyashi pa fyacitike kale yalenga twacetekela ukuti ukusesema kwaba mu Baibolo kwa cishinka. Ukusesema kwa musango yu kwalikuma inshita yesu iya ku ntanshi, e ico kanshi tulingile ukubikako sana amano.

[Mapu pe bula 16 and 17]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

ITALIA

Sardinia

Sisili

Bemba wa Aegean

GRISI

Krete

LIBYA

TURKEY

KUPRO

Kition

Turi

EGUPTI

[Icikope pe bula 16]

Ifyo ubwato bwa nkondo ubwa ku Grisi bwalemoneka, ubo baleita ukuti Trireme

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Icikope pe bula 17]

Ifyo ubwato bwa nkondo ubwa bena Foinike bwalemoneka, ubo baleita ukuti Bireme

[Abatusuminishe]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Icikope pe bula 17]

Mulongwe apaba icikope ca bwato bwa ku Kupro

[Abatusuminishe]

Published by permission of the Director of Antiquities and the Cyprus Museum

[Icikope pe bula 18]

Amato ya kale ayo balesendelamo ifipe nga yalya Esaya 60:9 alandapo