Ifyo Twingafwaisha Ukwishiba mu Mabuuku ya kwa Obadia, Yona, na Mika
Icebo ca kwa Yehova ca Mweo
Ifyo Twingafwaisha Ukwishiba mu Mabuuku ya kwa Obadia, Yona, na Mika
AMASHIWI ya kubalilapo mwi buuku lya kwa Obadia yatila: “Icimonwa ca kwa Obadia.” (Obadia 1) Muli ili buuku ilyo uyu kasesema alembele mu 607 B.C.E., tailondolwele sana, atweba fye ishina lyakwe. Mwi buuku Yona apwishishe ukulemba imyaka 200 ninshi Obadia talalemba ibuuku lyakwe, Yona alilondolwele fyonse fye ifyacitike ilyo Lesa amutumine mu kubila ubukombe. Mika abombele bukasesema pa myaka 60 ukufuma mu 777 B.C.E. ukufika mu 717 B.C.E. Iyi nshita ninshi Yona alibomba kale bukasesema e lyo Obadia ninshi talatampa. Ico Mika atweba fye ca kutila, afumine ku mushi wa “Moreshete,” no kuti icebo ca kwa Yehova caishile kuli wena mu “nshiku sha kwa Yotamu, Ahasi, na Hisekia, ishamfumu sha kwa Yuda.” (Mika 1:1) Ku filangililo abomfeshe pa kulemba ubukombe bwakwe, kuti mwamona ukuti uyu kasesema alishibe imikalile ya ku mushi.
EDOMU ‘AKAFITWA UMUYAYAYA’
Obadia alanda pali Edomu ati: “Pa mulandu wa kwipayaula munonko Yakobo mu lufyengo insoni shikakufimba, kabili ukafitwa umuyayaya.” Ifi tapalakokola, kasesema acili aleibukisha bwino bwino ifyo abena Edomu balwishishe abena Israele, abana ba kwa Yakobo. Mu 607 B.C.E., ilyo abena Babiloni baonawile Yerusalemu, abena Edomu ‘baiminine fye’ no kwafwilisha “bambi bambi” abalesansa abena Israele.—Obadia 10,11.
Lelo aba ng’anda ya kwa Yakobo bakabwela mu cifulo cabo. Obadia asesema ukuti: “Mu lupili lwa Sione mukaba abapusuka, kabili lukaba lwa mushilo.”—Obadia 17.
Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:
5-8—Mulandu nshi calolelamo ukusosa ukuti abakonaula Edomu tabakabe nga abapumpunta abesa ubushiku nangu abasabe imyangashi? Abapuupu nga e baile mu Edomu, nga basendelemo fye ifyo balefwaya. Abasabe myangashi na bo, nga balishilemo iya kusota. Lelo, ilyo Edomu aonaulwa, abena Babiloni abo aleumfwana na bo ‘abantu bakwe aba mutende,’ bafwailisha mu fyuma fyakwe no kumonaula nakalya nakalya.—Yeremia 49:9, 10.
10—Bushe Edomu afitilwe shani “umuyayaya”? Nga fintu casobelwe, abena Edomu, no buteko bwabo pamo ne cifulo cabo, fyalilobele. Nabonidasi, Imfumu ya Babiloni yacimfishe Edomu muli ba 550 B.C.E. Pa kufika muli ba 300 B.C.E., icalo abena Edomu baleikalamo, mwaishileikala abena Nabatea kabili abena Edomu batendeke ukwikala ku kapinda ka ku kulyo aka Yudea mu citungu ca Negebu ico batendeke ukwita ati Idumea. Ilyo abena Roma baonawile Yerusalemu mu 70 C.E., e yali mpela ya bena Edomu.
Ifyo Twingasambililako:
3, 4. Pa mulandu wa kuti baleikala mu ncende umwali sana impili ne mikonko umo caleafya abalwani ukubalwisha, abena Edomu baleibepa ukuti tapali uwingabasansa. Lelo Yehova nga apingula ukubonaula, te kuti afilwe.
8, 9, 15. Amano ya buntunse e lyo na maka te kuti ficingilile abantu mu “bushiku bwa kwa Yehova.”—Yeremia 49:7, 22.
12-14. Ifyacitikile abena Edomu fyaba ni nsoke ku basekelela nga ca kuti ababomfi ba kwa Lesa bakwata amafya. Ukucusha abantu ba kwa Lesa mulandu icine cine kuli Yehova.
17-20. Uku kusesema kwa kuti abana ba kwa Yakobo bakabwelela ku calo cabo, kwatendeke ukufikilishiwa ilyo abashelepo babwelelemo ku Yerusalemu mu 537 B.C.E. ukufuma mu busha mu Babiloni. Fyonse fye ifyo Yehova alanda filacitika. Kuti cawama twamucetekela umupwilapo.
‘NINEBE AKAWISHIWA’
Mu nshita ya kumfwila Lesa ilyo amwebele ati “kabiye ku Ninebe, umusumba ukulu, no kubila pali wene” ubupingushi, Yona abutukila kumbi fye. Yehova aleta ‘umwela ukulu pali bemba,’ abomfya ne cisabi pa kuti atwale Yona kulya kwine amutumine ku musumba ukalamba uwa bena Ashuri no kumweba na kabili ukuti abile ubupingushi.—Jonah 1:2, 4, 17; 3:1, 2.
Yona aingila mu Ninebe no kubila ubukombe ukwabula ukupita na mu mbali. Atila: “Kucili inshiku amakumi yane, e lyo Ninebe ukawishiwa.” (Yona 3:4) Ilyo ifyo aleenekela fyakaana ukucitika, Yona ‘afitwa.’ Yehova abomfya “ulungu” pa kusambilisha Yona uluse.—Yona 4:1, 6.
Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:
3:3—Bushe umusumba wa Ninebe wali ukulu ica kutila umuntu kuti ‘aenda inshiku shitatu’ pa ku-ushinguluka? Ee. Kale Ninebe cali cifulo icasanshishemo imishi imbi ukufuma ku Khorsabad ku kapinda ka ku kuso ukufika na ku Nimrud ku kapinda ka ku kulyo. Nga kushinguluka incende yonse iyaleitwa ati Ninebe, paali amakilomita 100.
3:4—Bushe Yona alisambilile ululimi lwa bena Ashuri pa kuti ashimikile abekashi ba mu Ninebe? Yona napamo alilwishibe kale ululimi lwa bena Ashuri, nelyo kuti alipeelwe amaka ya kulanda ulo lulimi mu cisungusho. Na kabili, limbi alandile ubukombe bwakwe mu ciHebere, e lyo umuntu umbi apilibula mu lulimi lwa bena Ashuri. Nga ca kutila kwali uwalepilibula, abengi bafwile balefwaisha ukukutika.
Ifyo Twingasambililako:
1:1-3 Nga twaipeela ifya kucita fimbi pa kuti fye twilabomba sana umulimo wa kushimikila pa Bufumu no kulenga abantu ukuba abasambi, ninshi tatwacindika ukushimikila. Ukucite fyo, cimo no kubutuka ilyo Lesa atupeela umulimo nga filya Yona acitile.
1:1, 2; 3:10. Uluse lwa kwa Yehova talupelela fye ku luko lumo nelyo umushobo atemwa ku bantu bamo abo atemwa. “Yehova musuma kuli bonse, ne nkumbu shakwe shili pali fyonse ifyo alengele.”—Amalumbo 145:9.
1:17; 2:10. Filya Yona ali mu cisabi inshiku shitatu akasuba no bushiku, caleiminako imfwa ya kwa Yesu no kubuushiwa kwakwe.—Mateo 12:39, 40; 16:21.
1:17; 2:10; 4:6. Yehova alipuswishe Yona pali bemba walulunkana. Lesa na kabili “ateyenye ulungu, na lo lwalilulumwike, lwafuubilile pali Yona, ku kube cintelelwe pa mutwe wakwe, ku kumupokolola ku kucula kwakwe.” Ababomfi ba kwa Yehova muno nshiku balicetekela ukuti Lesa kuti abacingilila no kubalubula pa mulandu wa cikuuku cakwe.—Amalumbo 13:5; 40:11.
2:1, 2, 9, 10. Yehova alomfwa amapepo ya babomfi bakwe no kupaapaata kwabo.—Amalumbo 120:1; 130:1, 2.
3:8, 10. Lesa wa cine ‘alilangulwike,’ nangu tutile “tacitile” ububi ubo ali no kucita kuli bena. Mulandu nshi? Pantu abena Ninebe balipilibwike nelyo ‘ukubwelako ku mibele yabo ibi.’ Na muno nshiku Lesa te kuti ese onaule umubembu uwalapila ukufuma panshi ya mutima.
4:1-4. Tapali umuntu uwingeba Lesa apo uluse lwakwe lufwile ukupelela. Tatufwile ukulailishanya pa fyo Yehova acita pa mulandu wa luse.
4:11. Yehova mu kutekanya alituma abantu ukubila ubukombe bwakwe ubwa Bufumu pano calo ponse nga filya ubukombe bwabililwe ku bena Ninebe 120,000. Ico acitile fi, ni co alomfwila uluse “abashaishiba ukupaatululo kwa kulyo kwabo ku kwa kuso kwabo.” Na ifwe tufwile ukulaumfwila abantu uluse ababa mu cifulo cesu no kulashimikila pa Bufumu e lyo no kupanga abasambi.—2 Petro 3:9.
‘UMUMPALA WABO UKAKULA’
Mika asokolola imembu sha kwa Israele na Yuda, kabili alanda pa konaulwa kwa misumba yabo iikalamba e lyo alanda na pa kuti ulu luko lukabwela. Umusumba wa Samaria ukabo “mupili mu mpanga” uwa fitantala. Israele na Yuda bafwile fye ukuba no “mumpala” nelyo ukuseebana pa mulandu wa kuti ni bakapepa ba tulubi. Nga babasenda muli bunkole, ninshi umumpala wabo wakula “nge kubi,” icuni icakwata fye utumasako utunono ku mutwe. Yehova alaya ukuti: “Ukukunganya nkakukunganya, we Yakobo.” (Mika 1:6, 16; 2:12) Pa mulandu wa bubifi bwa ntungulushi shabo e lyo na bucintomfwa bwa bakasesema, Yerusalemu na o ‘akabo mwina wa fitantala.’ Lelo Yehova ‘akalonganya’ abantu bakwe. Mu “Betlehemu Efrata” mukafuma “uukaba kateka muli Israele.”—Mika 3:12; 4:12; 5:2.
Bushe Yehova alifyengele abena Israele? Bushe ifyo afwaya tulecita fyalyafya? Iyo. Yehova eba fye ababomfi bakwe “ukucito bupingushi, no kutemwo luse, no kwenda bufuke bufuke na Lesa.” (Mika 6:8) Lelo abaali pano calo mu nshita ya kwa Mika balibipile sana ica kuti, ‘umusuma wabo aali nga ficilasa, uwatambalala wabo ngo lubao lwa myunga.’ Aba bantu balekalifya umuntu onse uwabapalama. Lelo kasesema aipusha ati: “Ni uyani umulungu uwaba nga [Yehova]?” Lesa na kabili akalanga abantu bakwe uluse no ‘kupoose membu shabo shonse mwi tenga lya bemba.’—Mika 7:4, 18, 19.
Amasuko ku Mepusho ya mu Baibolo:
2:12—Ni lilali ubusesemo bwalandile pa ‘kulonganya abashalako ba kwa Israele’ bwafikilishiwe? Bwafikilishe pa kubalilapo mu 537 B.C.E. ilyo abaYuda bashelepo bafumine mu busha mu Babiloni no kubwelela ku calo cabo. Muno nshiku, ubu busesemo bwafikilishiwa ilyo “Israele wa kwa Lesa” afuma mu busha. (Abena Galatia 6:16) Ukutula fye mu 1919, Abena Kristu basubwa no mupashi balilonganikwa “ngo mukuni mwi cinka.” Pa mulandu wa kuti “ibumba likalamba” lyalitampa ukupepela pamo na bo, sana sana ukufuma mu 1935, caba kwati apo bekala ‘palapooma pa mulandu wa bengi.’ (Ukusokolola 7:9; Yohane 10:16) Bonse pamo balicincila ukutwala pa ntanshi ukupepa kwa cine.
4:1-4—“Mu nshiku sha ku mpela,” bushe Yehova apingula shani “pa kati ka bantu na bantu abengi, no kukalulule nko ishakulisha”? Amashiwi ya kuti “abantu na bantu” na ya kuti “inko shakulisha” tayalosha ku fyalo nelyo amabuteko ya mu fyalo. Lelo yalosha ku bantu abafuma mu nko shonse abaisaba bakapepa ba kwa Yehova. Yehova alabapingula no kukalulula imilandu yabo pa kuti babe ifibusa fyakwe.
Ifyo Twingasambililako:
1:6, 9; 3:12; 5:2. Abena Ashuri balyonawile Samaria mu in 740 B.C.E.—ninshi na Mika e po acili. (2 Ishamfumu 17:5, 6) Abena Ashuri bailefika fye na ku Yerusalemu ilyo Hisekia aleteka. (2 Ishamfumu 18:13) Abena Babiloni baocele Yerusalemu mu 607 B.C.E. (2 Imilandu 36:19) Nga fintu casobelwe, Mesia alifyelwe mu “Betlehemu Efrata.” (Mateo 2:3-6) Fyonse ifyo Yehova alanda ukuti fikacitika, filafikilishiwa.
2:1, 2. Ala taciwama nga tuleti tulabombela Lesa lelo twabika sana amano ku kufwaya ifyuma ukucila ukufwaya “ubufumu no bulungami bwakwe.”—Mateo 6:33; 1 Timote 6:9, 10.
3:1-3, 5. Yehova tafwaya abatungulula abantu bakwe ukuba no lufyengo.
3:4. Nga tulefwaya Yehova ukwasuka amapepo yesu, tatufwile ukulacita ulubembu nelyo ukulapepa Lesa uku ninshi tulecita ne fyo apata.
3:8. Umupashi wa mushilo uwa kwa Yehova e wingatwafwa ukubomba umulimo wesu uwa kushimikila imbila nsuma pamo no kweba abantu ubupingushi bwakwe.
5:5. Ubu busesemo ubulanda pali Mesia busosa ukuti, abantu ba kwa Lesa nga babasansa ku balwani babo, Yehova akemya aba kubatungulula. Na ba, “bacemi cinelubali [e kutila abakumanina]” na “basansabala ba bantu cinekonsekonse,” e kutila abaume abengi abafikapo.
5:7, 8. Ku bantu abengi, Abena Kristu basubwa baba “ngo mume uufuma kuli Yehova,” e kutila baba lipaalo ilyafuma kuli Lesa. Ico twalandile fi ni co abomfya abasubwa ukubila ubukombe bwa Bufumu. “Impaanga shimbi” shilabombela pamo na bo umulimo wa kushimikila uwafwa abantu ukuba ifibusa fya kwa Lesa. (Yohane 10:16) Lishuko icine cine ukubombako uyu mulimo uwafwa abantu ukupalama kuli Lesa!
6:3, 4. Tufwile ukupashanya Yehova Lesa no kuba ne cikuuku no luse na kuli balya abayafya ukumfwana na bo nangu balya abashakosa mu kupepa.
7:7. Amafya tukwata muli buno bwikashi bwabipa, tayafwile ukulenga twaba aba bulanda umo shacela. Lelo tufwile ‘ukulalolela Lesa wesu’ nga filya Mika acitile.
7:18, 19. Filya fine Yehova atubelela uluse pa membu shesu e fyo na ifwe tulingile ukulekelela abatubifya.
Twalilileni ‘Ukwendela mwi Shina lya kwa Yehova’
Abalwisha Lesa na bantu bakwe, “bakafitwa umuyayaya.” (Obadia 10) Lelo, icipyu ca kwa Yehova kuti capwa nga ca kutila twaumfwila ukusoka kwakwe no kuleka ‘imibele yesu ibi.’ (Yona 3:10) “Mu nshiku sha ku mpela,” e kuti mu muli shino “nshiku sha kulekelesha,” ukupepa kwa cine kulemoneka sana ukucila ukupepa kwa bufi, kabili abantu abengi aba cumfwila baleyako. (Mika 4:1; 2 Timote 3:1) Kanshi natupampamine pa “kulaendela mwi shina lya kwa Yehova Lesa wesu umuyayaya umuyayaya.”—Mika 4:5.
Mwandini mu mabuuku ya kwa Obadia, Yona, na Mika mwaba amasambililo ayasuma! Nangu ca kutila yalembelwe imyaka ukucila pali 2,500 iyapita, na pali ino ine nshita ubukombe bwabamo ‘bwa mweo kabili bwa maka.’—AbaHebere 4:12.
[Icikope pe bula 13]
Obadia asobele ukuti: “[Edomu] akafitwa umuyayaya”
[Icikope pe bula 15]
Mika ‘alelolela Yehova’ na imwe kuti mwalolela
[Icikope pe bula 16]
Umulimo wa kushimikila lishuko tushifwile ukupanya