Luka Umubomfi—Munandi Uwatemwikwa

MU MWAKA wa 65 C.E., Luka ali ku Roma, kabili alishibe bwino ukuti nga ailondolola ukutila ni cibusa wa mutumwa Paulo, ali no kuba mu bwafya. Pali ilya nshita Paulo balemulubulwisha pa mulandu wa kuba Umwina Kristu. Kabili calemoneka kwati balapingula ukumwipaya. Lelo pali ilya ine nshita yayafya, Luka fye eka, e wali no mutumwa Paulo.—2 Timote 4:6, 11.

Abantu abengi ababelenga Baibolo balishiba Luka pantu Ilandwe alembele lyainikwa ishina lyakwe. Luka alyendele imilundu pamo na Paulo, uwamwitile ukutila “kondapa watemwikwa” kabili ‘umubomfi munandi.’ (Abena Kolose 4:14; Filemone 24) Baibolo tayalandapo sana pali Luka, yamulumbula fye imiku itatu. Nangu cibe fyo, nga mwabelenga ifyebo filanda pali Luka, kuti mwamona umulandu Paulo atashishe uyu Mwina Kristu wa cishinka.

Ali ni Mishonari Kabili Alilembeleko Baibolo

Apo Luka e walembele Ilandwe lya kwa Luka, e lyo Ilandwe lya kwa Luka ne buuku lya Imilimo ya Batumwa fyaba kwati makalata ayo batumine Teofile, kanshi kuti twatila Luka e walembele aya mabuuku yabili ayapuutwamo na Lesa. (Luka 1:3; Imilimo 1:1) Luka talandile ukuti ali nsangwapo ilyo Yesu Kristu aleshimikila. Lelo atila aumfwile fye ifyebo kuli bansangwapo kabili ‘alikonkele fyonse bwino bwino ukufuma pa kutendeka.’ (Luka 1:1-3) Kanshi Luka afwile aishileba umusambi wa kwa Kristu pa numa ya Pentekoste iya mu 33 C.E.

Bamo bamona kwati Luka afumine ku Antioke mu Suria. Batila ibuuku lya Imilimo lilanda sana pa fyalecitika muli ulya musumba kabili lyalanda fye pa mwaume umo pa baume 7 ‘abalingilwe’ ukuti ali “insangu ya ku Antioke,” lelo talyalanda pa misumba uko abaume bambi 6 bafumine. Kwena te kuti tusondwelele ukutila ifi Luka alanda sana pa fyalecitika ku Antioke ninshi e ko afumine.—Imilimo 6:3-6.

Nangu cingati Luka tabamulumbula mwi buuku lya Imilimo, mu fikomo fimo mwaliba amashiwi ayalanga ukuti na o alibombeleko imilimo imo iyalembwa muli ili buuku. Ilyo Luka alanda pa fyo Paulo na banankwe bapitile mu Asia Minor, atila: “Balambile Musia no kutentemukila ku Troa.” Ni mu musumba wa Troa e mo Paulo amwene icimonwa ca mwaume umwina Makedonia uwalepaapaata ukutila: “Abukileni ku Makedonia no kutwafwa.” Kabili Luka atila: “Ilyo fye amwene icimonwa, twafwaile ukuya ku Makedonia.” (Imilimo 16:8-10) Pa kubala Luka acitila “balambile,” nomba apa atila “twafwaile” ukulanga ukutila alikonkele Paulo ku Troa. Luka nomba atendeka ukuibikamo ilyo alelondolola ifyo balebomba umulimo wa kushimikila mu Filipi, ukulanga ukuti na o e ko ali. Alemba ukuti: “Pa bushiku bwe Sabata twafumine ku nse ya mpongolo ku lulamba lwa mumana, uko twatile e kwali icifulo ca mapepo; e ko twaikele kabili twalalanda ku banakashi abalongene.” Icafuminemo ca kuti, Ludia na bonse aba mu ng’anda yakwe balyumfwile imbila nsuma kabili balibatishiwe.—Imilimo 16:11-15.

 Ilyo bali mu Filipi, Paulo aundepe umukashana umusha uwalesobela ifya ku ntanshi pa mulandu wa kuti ali “no mupashi wa kubuka,” ne ci calengele abantu batampe ukubalwisha. Ilyo bashikulu wa mukashana bamwene ukuti umo balekwatila indalama mwaloba, baikete Paulo na Sila, kabili balibafopawile no kubapoosa mu cifungo. Luka ena tabamwikete, pantu lintu alanda pa fyacitikile abanankwe taibikamo. Ilyo bafumine mu cifungo ‘[Paulo na Sila] bakoseleshe [bamunyina] no kufumako.’ Ilyo Paulo abwelele ku Filipi, e lyo Luka atampile na kabili ukuibikamo pa kulemba. (Imilimo 16:16-40; 20:5, 6) Nalimo Luka ashele aleangalila umulimo mu Filipi.

Uko Afumishe Ifyebo Alembele

Bushe ni kwi Luka afumishe ifyebo alemba mwi Landwe lyakwe na mwi buuku lya Imilimo? Ifikomo fimo ifyo Luka aibikamo, filanga ukuti alifumine mu Filipi no kuya na Paulo ku Yerusalemu, uko Paulo bailemwikata na kabili. Ilyo Paulo na banankwe baleya ku Yerusalemu bapitile ku Kaisarea uko baikele inshita iinono na Filipi kabila wa mbila nsuma. (Imilimo 20:6; 21:1-17) Filipi afwile e waebele Luka ifyo bamishonari baleshimikila mu Samaria pantu Filipi wine e waleangalila umulimo wa kushimikila mu Samaria. (Imilimo 8:4-25) Nga ni kwi kumbi uko Luka afumishe ifyebo alemba?

Nalimo lilya Paulo bamukakile mu cifungo pa myaka ibili mu Kaisarea e lyo Luka alefwailisha amalyashi alemba mwi Landwe. Apo umusumba wa Yerusalemu wali mupepi, Luka aleyako ku kwipusha pa kwishiba ulupwa Yesu afyalilwemo. Luka alilemba ifintu ifingi ifyacitikile Yesu ne fyo aleshimikila ifishisangwa mu Malandwe yambi. Uwasoma umo atila mwi Landwe lya kwa Luka mwaba ifikomo ukucila pali 82 umo alondolola fimo pali Yesu ne fyo aleshimikila ifishisangwa mu Malandwe yambi.

Nalimo Luka aumfwile ilyashi lya kufyalwa kwa kwa Yohane kuli Elisabeti, nyina kwa Yohane Kabatisha. E lyo ilyashi pa kufyalwa kwa kwa Yesu ne fyo alekula limbi alyumfwile kuli Maria, nyina kwa Yesu. (Luka 1:5-80) Kabili Petro, Yakobo, nelyo Yohane nalimo e baebele Luka pa fyo baikete isabi mu cipesha mano. (Luka 5:4-10) Ni mwi Landwe lya kwa Luka fye e mo tusanga ifilangililo fya kwa Yesu fimo pamo nga ica mwina Samaria musuma, ica  kupilikita pa kwingila pa mwinshi wa kamfyemfye, ica drakima imo iyalubile, ica mwana walubile, ne ca mukankaala na Lasaro.—Luka 10:29-37; 13:23, 24; 15:8-32; 16:19-31.

Luka alitememwe sana abantu. Alandile pe lambo Maria apeele pa kuti asanguluke, pa kubuuka kwa mwana mwaume uwa kwa mukamfwilwa, na pa mwanakashi uwasubile Yesu amafuta ku makasa. Luka alilanda pa banakashi abalepyungila Kristu kabili e walanda ukuti Marita na Maria balitangete Yesu. Ilandwe lya kwa Luka e lyalanda fye pa fyo Yesu aposeshe umwanakashi uwakongeme, umwaume wali no lusuku, e lyo na pa fyo asangulwile abaume 10 abali ne fibashi. Luka eka fye e walanda na pali Sakeo uwali umwipi ica kuti aninine icimuti pa kuti amone Yesu, na pa fyo ncitatubi umo uo bapopeele pamo na Kristu alapiile.—Luka 2:24; 7:11-17, 36-50; 8:2, 3; 10:38-42; 13:10-17; 14:1-6; 17:11-19; 19:1-10; 23:39-43.

Ifyo Ilandwe lya kwa Luka lyalanda pa fyo umwina Samaria acitile pa kuposha ifilonda fya muntu wa mu cilangililo ca mwina Samaria na fyo fyalicindama. Apo Luka ali ni dokota, nalimo e calengele alondolole ifyo umwina Samaria acitile pamo nga ukusamfya ifilonda no mwangashi pa kuti utushishi tufwe, ukusubapo amafuta pa kuti finasheko ubukali, e lyo no kukakapo.—Luka 10:30-37.

Alesakamana Paulo Ilyo ali mu Cifungo

Luka alesakamana sana umutumwa Paulo. Ilyo Paulo ali mu cifungo mu Kaisarea, Felikisi umukata umwina Roma aebele mushika ukuti “ekaanya nangu umo uwa mu bantu [ba kwa Paulo] ukumupyungila.” (Imilimo 24:23) Luka afwile ali pa balepyungila Paulo. Apo Paulo alelwalilila, nalimo Luka, “kondapa watemwikwa,” alesakamana Paulo nga alwala.—Abena Kolose 4:14; Abena Galatia 4:13.

Ilyo Paulo atwele umulandu kuli Kaisare, Feste umukata umwina Roma amutumine ku Roma. Luka aile pamo na Paulo umufungwa pa lwendo ulutali ulwa kuya ku Italia kabili alembele ne lyashi lilanda pa fyo ubwato bwabundile ilyo bali pali lulya lwendo. (Imilimo 24:27; 25:9-12; 27:1, 9-44) Ilyo bamukakile pa ng’anda mu Roma, Paulo alilembele amakalata ayengi ayapuutwamo, kabili mu makalata yabili, alilandile pali Luka. (Imilimo 28:30; Abena Kolose 4:14; Filemone 24) Nalimo ni muli iyi yine myaka ibili e mo Luka alembele ibuuku lya Imilimo.

Mu ng’anda Paulo aleikalamo ku Roma mufwile mwaleba sana ukukoseleshanya mu fya kwa Lesa. Luka afwile alemonana na Bena Kristu bambi abalebombela pamo na Paulo, pamo nga Tukiki, Alistaaki, Marko, Yusti, Epafra, na Onesimu, e lyo na bambi.—Abena Kolose 4:7-14.

Ilyo Paulo bamukakile umuku walenga bubili, lintu bali mupepi no kumwipaya, abanankwe bambi balimushile, lelo Luka ena alishele pantu ali uwashipa kabili ali ne cishinka kuli Paulo. Filya Luka ashele limbi na o nga balimukakile kumo. Napamo Luka e wali kwati ni kalemba wa kwa Paulo, kabili afwile e o Paulo aebele ukulemba amashiwi ya kuti: “Luka eka e uli na ine.” Abengi batila tapakokwele Paulo balimwipeye.—2 Timote 4:6-8, 11, 16.

Luka aliipeeleshe kabili ali uwaicefya. Nangu cingati alisambilile sana, taleitakisha kabili talefwaya ukuti bambi balemupeela umucinshi. Ca cine, afwaya nga alitwalilile ukuba dokota, lelo asalilepo ukubika amano ku kubomba umulimo wa kwa Lesa. Shi natuleipeelesha ukubomba umulimo wa kushimikila imbila nsuma nga filya Luka acitile no kuba abaicefya pa kuti tulepeela Yehova umucinshi no bukata.—Luka 12:31.

[Akabokoshi pe bula 19]

BUSHE TEOFILE ALI NANI?

Luka atumine Ilandwe lyakwe e lyo ne buuku lya Imilimo ya Batumwa kuli Teofile. Mwi Landwe lya kwa Luka, uyu muntu bamwita ukuti “Teofile umukata wine wine.” (Luka 1:3) Abo baleita ukuti “umukata wine wine” nelyo “kanabesa” bantu abalumbwike abakwete ifyuma kabili abali ne fifulo ifikalamba mu buteko bwa bena Roma. Umutumwa Paulo abomfeshe ilumbo limo line pa kwita Feste, umwina Roma uwali kateka mu Yudea.—Imilimo 26:25.

Cimoneka kwati Teofile alyumfwile ilyashi pali Yesu kabili alefwaisha ukumfwilapo na fimbi. Luka alesubila ukuti Teofile nga abelenga Ilandwe ilyo Luka wine alembele, ali ‘no kwishiba ukuti ifyo asambilile fya cishinka.’—Luka 1:4.

UmuGriki uwasoma, Richard Lenski alembele ukuti, cimoneka kwati lintu Luka aitile Teofile ati “umukata wine wine,” ninshi Teofile talaba Umwina Kristu, pantu “muli fyonse ifyo Abena Kristu balembele, . . . tamwaba apo baita Umwina Kristu munabo ukubomfya ilumbo lya musango yo ililango kuti ali ni shimucindikwa.” Pa numa ilyo Luka alembele ibuuku lya Imilimo, tabomfeshe ilumbo lya kuti “umukata wine wine” lelo atile fye: “We Teofile.” (Imilimo 1:1) Lenski asondwelele ukuti: “Ilyo Luka alembele Ilandwe kuli Teofile, uyu mwaume uwali shimucindikwa ninshi talaba Umwina Kristu lelo alefwaisha ukwishibilapo na fimbi pa buKristu; nomba ilyo Luka atumine ibuuku lya Imilimo kuli Teofile, ninshi aliba Umwina Kristu.”