Ifyo Abena Kristu ba Kubalilapo Balemona Balesa Ba Bena Roma

MULI kalata Pliny the Younger, umulashi wa ku Bitunia alembeele Trajan, Kateka wa bena Roma, atile: “Ifi e fyo ncita kuli balya bonse baleta kuli ine pa mulandu wa kuba Abena Kristu. Ndabepusha nga Bena Kristu, kabili nga basumina, ndabepusha umuku walenga bubili na butatu no kubatiinya ukuti balakandwa. Nga bakosapo fye ukusosa ukuti Bena Kristu, ndafumya icipope ca kutila bepaiwe.” Kabili atile: “Abo ndeka fye” ni balya aba kuti bakaana ubuKristu, na pa kulanga ico basaalula Kristu, no kupepa icimpashanya ca kwa kateka na balesa abo Pliny aleta mwi sano.

Abena Kristu ba kubalilapo balebacusha pa mulandu wa kukaana ukupepa kateka ne fimpashanya fya balesa ifyapusanapusana. Inga mu mipepele imbi iyali mu Buteko bwa Roma? Ni balesa nshi balepepwa, kabili bushe abena Roma balebamona shani? Mulandu nshi Abena Kristu balebacushisha nga bakaana ukutuula amalambo kuli balesa ba mu Roma? Ukwishiba ifyasuko kuti kwalenga twaishiba ifya kucita nga tuli na mafya ya musango yu ayakuma bucishinka bwesu kuli Yehova.

Imipepele Yali mu Buteko bwa Roma

Balesa balepepwa mu Buteko bwa Roma balifulile sana nga filya fine indimi ne ntambi shalimo shafulile. Nangu ca kutila abena Roma tabaishibe bwino imipepele ya baYuda, baleimona ukuti e yalingile kabili baleicingilila no kuicingilila. Mwi tempele lya mu Yerusalemu, imiku ibili cila bushiku abaYuda baletuula impaanga shibili ne ng’ombe imo iilume kuli Kaisare na ku buteko bwa Roma. Abena Roma tabasakamene nampo nga aya malambo yaleteemuna lesa umo nelyo balesa abengi. Ico balefwaya fye ca kuti abaYuda balelanga ukuti balatungilila ubuteko bwa bena Roma.

Mu Buteko bwa Roma mwali amabumba ya mipepele ayengi ayalepepa balesa ba bufi. Abantu baishiletemwa sana ifisambilisho fya baGriki, e lyo no kubuka kwaliseekele. Abantu ba mu mipepele imo iishaishibikwe bwino iyafumine ku Kabanga balaile abaleyako mu kupepa ukutila tabakabale abafwa, no kuti balesa bakulabasokolwela ifintu kabili bakulaumfwana nabo mu kulungatika nga balecita filya ificitwa muli iyo mipepele. Iyo mipepele yali fye mpanga yonse mu buteko bwa Roma. Amabumba ya mipepele ayaseekele sana mu nshita ya batumwa ni yalya yalepepa balesa ba bena Egupti pamo nga Serapis na lesa mwanakashi Isis, e lyo na Atargatis, lesa mwanakashi uwa ku Siria uwali mu  cipasho ce sabi, e lyo na Mithra, lesa kasuba uwa ku Persia.

Ibuuku lya mu Baibolo ilya Imilimo lilalanga bwino ukuti kwali balesa ba bufi abengi mu nshita sha Bena Kristu ba kubalilapo. Ku ca kumwenako, umulashi wa mu citungu ca Kupro, mu Roma alesangwa no muYuda uwa finjelengwe. (Imil. 13:6, 7) Mu Lustra abantu bamwene Paulo na Barnaba ati ni balesa ba baGriki Herme na Seu. (Imil. 14:11-13) Ilyo Paulo ali mu Filipi, akumenye umukashana umo umubomfi uwalebuka. (Imil. 16:16-18) Mu Atena Paulo atile abekashi ba mulya ‘balemoneka nga batiina sana balesa ukucila abantu bambi.’ Muli ulya wine musumba, alimwenemo ne ciipailo apalembelwe ati: “Kuli Lesa Uushaishibikwa.” (Imil. 17:22, 23) Abekashi ba mu Efese balepepa lesa mwanakashi Artemi. (Imil. 19:1, 23, 24, 34) Pa cishi ca Melita, abantu balandile ukuti Paulo ni lesa pantu talwele ilyo insoka yamusumine. (Imil. 28:3-6) Pa kwikala mu fifulo fya musango yu, Abena Kristu balingile ukucenjela pa kuti tabasongelwe ukucita ifingakowesha ukupepa kwa cine.

Imipepele ya Bena Roma

Ilyo ubuteko bwaleya bulekula, abena Roma batendeke ukupepa balesa bambi abapya abo balemona ukuti e mo balesa baishibe ku kale balemonekela. Ukucila ukulesha amabumba ya mipepele ayafumine kumbi, abena Roma baliyapokelele no kwingila muli yena. E ico imipepele mu Roma yalishilefula sana nga filya fine ne ntambi shalimo shafulile. Imipepele ya bena Roma tayalebeba ukuti balingile ukupepa fye Lesa umo. Balisuminishiwe ukupepa balesa abengi.

Umukalamba pali balesa ba mu Roma ali ni Jupiter, uo baleita ati uwawamisha kabili uwakulisha. Batile alemonekela mu cipuupu ca mwela, mu mfula, mu nkuba, na mu cibulukutu ca mfula. Juno, nkashi ya kwa Jupiter kabili umukashi wakwe, uo baleampanya ku mweshi, e o baleti alelolekesha pali fyonse ifyakuma imikalile ya banakashi. Umwana wakwe Minerva ali ni lesa mwanakashi uwa fya kupangapanga ne minwe, uwa ncito shalekanalekana, inkondo ne fintu fimbi ifyo bacenjelemo.

Balesa ba bena Roma bali abengi icine cine. Lares na Penates bali ni balesa ba ndupwa. Vesta ali ni lesa mwanakashi we shiko. Janus uwakwete ifinso fibili, ali ni lesa wa ntendekelo ya fintu fyonse. Umulimo onse uo abantu balesambilila walikwete lesa. Abena Roma baleita ne  mibele imo ukuti balesa. Kwali lesa mutende, uwalebapeela umutende, lesa bumi, uwalelenga abantu ukuba no bumi busuma, lesa wa bufuuke no kusanguluka, lesa wa bucishinka, lesa wa kushipa e lyo na lesa wa kusangalala. Baleti fyonse ifyo umwina Roma alecita mu bumi bwakwe ilyo ali eka na lintu ali pa cintubwingi, fyalecitwa ukulingana ne fyo balesa balefwaya. Kanshi pa kuti ifyo umuntu alecita fibe bwino, alingile ukuteemuna lesa wa ico cintu ukupitila mu mapepo, ukutuula umutuulo, no kucita imitebeto.

Inshila imo iya kwishibilamo ifyo balesa balefwaya, kubuka. Cimo icalebafwa pa kubuka, kumona ifya mu mala ifya nama isho baletuula. Baleti imimonekele ya fya mu mala e yalelanga nga ca kuti balesa nabasuminisha nelyo tabasuminishe ifyo umuntu alefwaya ukucita.

Pa kufika mu myaka ya ba 300 B.C.E., balesa abo abena Roma baishilesumina ukuti e balesa babo abakalamba, baali bamo bene na balesa ba baGriki. Baleti Jupiter ali nga Seu, na Juno nga Hera, e lyo na bambi ifyo fine. Abena Roma batampile no kukonka ifyo abaGriki basumine pali balesa babo. Ne fi tafyali ifisuma pantu aba balesa bali abashapwililika kabili bali abapelebela nga filya abantunse baba. Ku ca kumwenako, baleti Seu ni lesa uwaleikata abanakashi no kucenda abana, kabili aleulungana na bantu e lyo na balesa bambi. Ifibi ifyo balesa balecita ifyo ilingi line balelumbilisha mu fikuulwa fya mangalo, fyalengele abalepepa aba balesa ukulamona ukuti cali fye bwino nabo bene ukulacitako ifyo fyabipa.

Cimoneka kwati banono abasambilila abalekonka ifi fintu. Bamo balemona kwati ni nshimi fye. Pali ilya nshita “abengi baishibe ukuti takuli uwingeshiba bwino bwino icine pa fintu.” Nalimo e calengele Ponti Pilato ukwipusha ati “Icine cinshi?”—Yoh. 18:38.

Ukupepa Kateka

Mu kuteka kwa kwa Augustus (27 B.C.E. ukufika mu 14 C.E.) e mo ukupepa kateka kwatendeke. Maka maka mu fitungu fya ku kabanga umo balelanda iciGriki, abengi balitemenwe sana Augustus, uwaletele ubusambashi no mutende mu calo pa numa ya nkondo. Abantu balefwaya ukucingililwa umuyayaya kuli kateka uo balemona. Balefwaya ubufumu ubwali no kwikatanya imipepele, no kukoselesha abantu ukutemwa icalo cabo, e lyo no kwikatanya icalo conse ukupitila muli “kalubula.” E calengele abantu ukulapepa kateka.

Nangu ca kutila Augustus talesuminisha abantu ukumwita ati lesa ilyo ali no bumi, alikoselepo ukutila lesa mwanakashi Roma Dea, uwali icipasho ca buteko bwa Roma, alepepwa. Abantu batampile ukupepa Augustus ninshi alifwa kale. Kanshi, abantu muli ifi fitungu balelanga ukuti balitemwisha ubuteko bwa Roma e lyo balebupepa, kabili balepepa na bakateka. Uku kupepa kateka ukwatendeke no kuyafika mu fitungu fyonse, kwaishileba ni nshila ya kulangilamo umucinshi na bucishinka ku Buteko.

Domitian, uwali kateka wa Roma ukufuma mu 81 ukufika mu 96 C.E., e wabalilepo ukweba abantu ukuti balemupepa. Ilyo aleteka, ninshi abena Roma balishiba ukuti Abena Kristu balipusanako na baYuda, kabili ninshi balitendeka ukulwisha iyi mipepele ipya. Mufwile ni mu kuteka kwa kwa Domitian e mo umutumwa Yohane akakilwe pa cishi ca Patmo pa mulandu wa “kushimika ubunte bwa kwa Yesu.”—Ukus. 1:9.

Ibuuku lya Ukusokolola lyalembelwe ilyo Yohane ali muli bunkole. Muli ili buuku, alanda na pali Antipa, ukuti Mwina Kristu uwaipaiwe mu Pergamo, umo balepepa sana kateka.  (Ukus. 2:12, 13) Ilya nshita ubuteko bufwile bwalitendeke ukweba Abena Kristu ukuti balecita ifyalecitwa mu mipepele ya buteko. Nampo e fyo cali nelyo iyo, pa kufika muli ba 112 C.E., nga fintu amashiwi ya pa kubala muli kalata balembeele Trajan yalandile, Pliny alefwaya Abena Kristu mu Bitunia balecita ifyalecitwa mu mipepele ya buteko.

Trajan alitashishe sana Pliny pa fyo alebombela pa milandu balemuletela na pa cipope ca kuti Abena Kristu abakaana ukupepa ubuteko bwa Roma baleipaiwa. Trajan alembele ukuti: “Lelo umuntu nga akaana ukuti te Mwina Kristu, apapaata na balesa besu pa kuti alange ukuti tali Mwina Kristu, mulingile ukumwelela nga alapila (tamufwile kwibukisha ifya kale).”

Abena Roma tabaleumfwikisha umulandu imipepele ingafwaila ababamo ukulapepa fye lesa umo. Balesa ba bena Roma tabalefwaya ukulapepwa fye beka, nomba cinshi Lesa wa Bena Kristu ena engafwaila ukulapepwa fye eka? Balemona ati ukupepa balesa ba buteko calelanga fye ukuti balicindika imitekele. Kanshi baishibe ukuti ukukaana ukupepa balesa kupondokela ubuteko. Nga fintu Pliny asangile, nangu bacite shani balefilwa ukupatikisha Abena Kristu abengi ukupepa ubuteko. Abena Kristu bena balemona ukucite fyo ukuti kukanaba na bucishinka kuli Yehova, kabili abengi balesalapo ukufwa ukucila ukupepa kateka.

Bushe pali lelo, mulandu nshi tulingile ukubikila amano kuli ifi twalandapo? Mu fyalo fimo, abekala calo balabeba ukupepa ifimpashanya fya calo. Fwe Bena Kristu twalicindika ubuteko. (Rom. 13:1) Lelo tatufwaya ukucitako ifili fyonse ifyakuma flagi, pantu Yehova Lesa afwaya ukumupepa fye eka kabili Icebo cakwe citweba ‘ukufulumuka ku kupepa utulubi,’ no ‘kutaluka ku tulubi.’ (1 Kor. 10:14; 1 Yoh. 5:21; Nahu. 1:2) Yesu atile: “Yehova Lesa obe e o ulepepa, kabili eka fye e o ulebombela.” (Luka 4:8) Kanshi natutwalilile ukuba ne cishinka kuli Lesa uo tupepa.

[Amashiwi pe bula 5]

Abena Kristu ba cine bapepa Yehova eka fye

[Ifikope pe bula 3]

Abena Kristu ba kubalilapo balikeene ukupepa kateka nelyo ifimpashanya ifya balesa

Kateka Domitian

Seu

[Abatusuminishe]

Emperor Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Photograph by Todd Bolen/Bible Places.com, taken at Archaeological Museum of Istanbul

[Icikope pe bula 4]

Abena Kristu mu Efese balikeene ukupepa lesa mwanakashi uwalumbwike Artemi.—Imil. 19:23-41