1, 2. (a) Mafya nshi yamo ayo indupwa shikwata kabili fipusho nshi bengayipusha? (b) Finshi abafyashi na bana bengacita pa kuti baipekanishishe kabeela ku mafya ya musango yu?

TULOMFWA ububi sana nga twamona abafyashi abali na maka kabili abaleisakamana bakota, na maka yapwa. Nalimo abafyashi benu nabawa no kuifuna na baifuna, nelyo ukuti nabaluba, nelyo na babasanga no bulwele ubukalamba. E lyo kabili, na bafyashi bene balomfwa sana ububi nga baishiba ukuti nabakota kabili tabakulaicitila ifintu nga filya balecita kale. (Yobo 14:1) Bushe nga caba ifi abana kuti bacita shani? Kabili kuti basakamana shani abafyashi babo?

² Icipande cimo mu citabo icilanda pa kusakamana abakalamba catile: “Nangu ca kuti calyafya ukulanshanya pa fya kusunga abakote, lelo ulupwa nga lwalanshanishisha kabeela ifyo bakacita pa kusunga abafyashi abakote no kusuminishanya, tacibakosela sana ukusakamana abafyashi babo.” Ukulanshanya kwalicindama pantu nangu tulefwaya nangu tatulefwaya amafya yena yalabako umuntu nga akota. Nangu ca kutila kulaba amafya, tufwile ukuipekanya no kulanshanishisha kabeela. Natulande pa fyo indupwa shingabombela pamo pa kuti bakasunge bwino abafyashi babo.

3. Finshi nalimo aba mu lupwa bengacita nga ca ukuti abafyashi balekabila sana ukubasakamana? (Moneni icikope pa ntendekelo ya cino cipande.)

³ Kulaba inshita ilyo abakalamba abengi bafilwa ukulaisakamana; balakabila aba kubafwa. (Belengeni Lukala Milandu 12:1-7.) Ilyo cabe ifi, bafwile ukulanshanya na bana pa fyo bengacita ifingabafwa. Ilingi cilawama ulupwa ukukumana no kulanshanya ifyo bengabombela pamo, ukwishiba ifikakabilwa, e lyo ne fyo bakacita pa kubasunga. Bonse mufwile ukulanda ukufuma pa nshi ya mutima no kulanda fyonse ifibimbilwemo. Ulupwa kuti lwalanshanyapo nga ca kutila kuti caba fye bwino abafyashi ukulaikalila nelyo iyo. * Nelyo kuti balanshanya pa fyo lupwa umo na umo engacita pa kusakamana abafyashi. (Amapi. 24:6) Ku ca kumwenako, bamo kuti balesunga abafyashi pa ng’anda e lyo bambi nabo kuti baletuma fye indalama sha kubomfya pa kubasakamana. Bonse bafwile ukwishiba ukuti balingile ukusakamana abafyashi; e lyo kabili nga papitako inshita, balingile ukupokeshanya imilimo babomba pa kubasakamana.

4. Bushe ulupwa kuti lwacita shani ifintu nga fya-aluka?

⁴ Ilyo mulesunga abafyashi, mulingile ukutwalilila ukwishibilapo na fimbi pa bulwele bwabo. Abafyashi benu nga balwala ubulwele ubuya bulebipilako fye, mufwile ukwishibila limo ifyo mwingenekela ifintu ukuba ku ntanshi. (Amapi. 1:5) Kuti mwaya ku tubungwe twa buteko no twa mu bwikashi utwafwilisha abakote nga mu calo cenu e mo twaba pa kuti cimwangukile ukusakamana abafyashi benu. Nga muletontonkanya sana pa fyo ifintu fili mu lupwa kuti muleumfwa ububi sana, kabili kuti mwafulunganishiwa. Mufwile ukulondololwelako umunenu uo mwatemwa sana. Ne cacindamisha ca kuti mulingile ukweba Yehova ifilemusakamika. Kuti amupeele umutende uwacila amatontonkanyo yenu pa kuti mwilasakamikwa sana.—Amalu. 55:22; Amapi. 24:10; Fil. 4:6, 7.

5. Busuma nshi bwaba mu kulanshanishisha kabeela pa nshila sha kusakamaninamo abakalamba?

⁵ Abafyashi bamo abakalamba ne ndupwa shabo balalanshanishisha kabeela ifyo bakasungwa, na bakalabasunga, nampo nga mwana wabo umwaume nelyo umwanakashi, nangu kuli balupwa bambi fye. Balatontonkanishisha kabeela pa “mafya ne fya kukalipwa” ifingesa ku ntanshi kabili balaipekanya. (Amalu. 90:10) Indupwa ishingi tabaipekanishisha kabeela, kanshi ifintu nga fya-afya besa mu kupingula fye pa fintu lubilo lubilo. Umuntu umo uwasambilila atile, “iyi te nshita isuma iya kupingula pa fintu.” Balupwa nga balepingula pa fintu lubilo lubilo, balapelenganishiwa kabili limo balapusana no kupusana. Lelo ukulanshanishisha kabeela kulacefyako amafya ayengesa ku ntanshi.—Amapi. 20:18.

6. Busuma nshi bwaba mu kulanshanishisha kabeela ifyo abana bakasunga abafyashi?

⁶ Nalimo te kuti cimwangukile ukulanshanya na bafyashi benu pa fyo bakalaikala na pa fyo ifintu fikaluka ku ntanshi. Na lyo line, abengi balalanda ukuti ukulanshanya kwa musango yu kulaafwa sana. Mulandu nshi? Pantu cilanguka ukulanshanya pa malyashi aya-afya, ukukutika ilyo bambi balelanda, no kupingulapo bwino ifya kucita ilyo ubwafya bushilaisa. Ukulanshanishisha kabeela pa fintu kulenga aba mu lupwa ukupingulapo bwino ifya kucita pantu ninshi balelanshanya mu mutekatima. Nangu ca kuti abafyashi balefwaya ukulaikalila no kulaicitila ifintu, na  lyo line cilawama ukulanshanya na bana ifyo bengatemwa ukusungwa ifintu nga fya-aluka.

7, 8. Finshi fimo ifyo balupwa bengalanshanyapo, kabili mulandu nshi?

⁷ Mwe bafyashi, ilyo mulelanshanya no lupwa mufwile ukulanda ifyo muletontonkanya, ukweba abana indalama mwakwata, e lyo na pa fyo mwingatemwa ukwikala. Ici kuti cayangukila abana ukwishiba ifya kucita nga ca kuti amaka yenu aya kuisakamana yacepa. Abana nabo bakakonka ifyo mulefwaya pa kuti mukabe no buntungwa. (Efes. 6:2-4) Natulangilile, bushe nalimo mulefwaya mukaleikala no mwana wenu umo uwakwata ulupwa, nelyo kuli fimbi ifyo muletontonkanya? Kwena mulingile ukwishiba ukuti ifyo muletontonkanya nalimo te fyo bambi bengatontonkanya e lyo kabili, pa kuti umuntu abeleshe fimo palapita inshita, kanshi abafyashi na bana nabo te kuti cibangukile ifintu fimo nga fya-aluka.

⁸ Ulupwa lulingile ukwishiba ukuti te kuti lukwate sana amafya nga bapekanya ifintu no kulanshanishisha kabeela. (Amapi. 15:22) Pa fyo mufwile ukulanshanyapo pafwile no kuba ifyo abafyashi bengatemwa ukundapwa. Ilyo mulelanshanya pali uyu mulandu mufwile ukulanshanya ifyaba pali kardi ya kuti Uwa Kunjimininako Kuli Badokota (DPA) iya Nte sha kwa Yehova. Cila muntu alikwata insambu sha kwishiba inshila shalekanalekana isha kundapilwamo, kabili kuti asala iyo alefwaya. Pali kardi ya DPA paliba inshila umuntu engasala ukundapilwamo. Mulingile no kusala umuntu mwacetekela uwa kumwimininako, uwingasala inshila iisuma iya kumundapilamo ifintu nga fya-afya. Mufwile ukukwata kardi ya DPA kabili mufwile ukupeelako aba kumusunga e lyo nabo mwasala ukumwimininako. Bamo basungila kardi ya DPA pamo na mapepala balembapo ifyo bafwaya balupwa bakaakanye ifyo bakwata nga bafwa, amapepala ya inshuwalansi, e lyo na mapepala yambi ayacindama.

9, 10. Ni lilali abafyashi bengakabila sana ubwafwilisho ku bana?

⁹ Ilingi line, abafyashi na bana balasuminishanya ukuti abafyashi babo baleikalila no kuicitila ifyo bengaba na maka ya kucita. Nga ca kutila abafyashi kuti baipikila, ukuiwamisha ifintu, nga tabalelaba ukunwa umuti, e lyo nga balalanda ukwabula ubwafya, ninshi nalimo abana balingile ukuleka abafyashi baleicitila ifyo bengakumanisha ukucita. Lelo mu kuya kwa nshita abafyashi amaka nga yacepa ica kuti calabafya ukwenda, nalimo balafilwa no kuya mu kushita ifintu, nelyo bakwata sana icilafi, ninshi abana bafwile ukucitapo cimo.

¹⁰ Pa mulandu wa bukote abafyashi kuti batendeka ukucita ifintu ifingalanga ukuti amaka ya kutontonkanya nayaya yalecepa, kuti balacitila fyonse apo bekele, balaba sana no bulanda, baleka ukumfwikisha,  baleka ukumona sana, e lyo no kuba sana ne cilafi; aya malwele yamo kuti yapola. Ilyo fye mwamona ukuti abafyashi batendeka ukulwala batwaleni bwangu ku cipatala. Abana e balingile ukuitendekelako ukubatwala ku cipatala. Pali iyi nshita, abana kuti batendeka ukubomba imilimo yonse iyo abafyashi balebomba. Pa kuti abafyashi basakamanwe bwino, abana balingile ukucitila abafyashi babo fyonse ifyo balekabila pamo nga, ukubatwala ku cipatala e lyo na fimbipo.—Amapi. 3:27.

11. Finshi abana balingile ukwibukisha ilyo balefwaya ukwalulako fimo pa kusakamana abafyashi?

¹¹ Nga ca kutila amafya ya bafyashi benu yaletwalilila, nalimo kuti mwayalulako inshila sha kubasakamaninamo nelyo ukwalulako fimo mu ng’anda umo bekala. Lelo tamulingile ukwalula ifintu ifingi. Nga ca kutila mwikala ukutali na uko bekala, nalimo kuti mwaebako Nte munenu nelyo umwina mupalamano ukuti alepitapo lyonse pa kuti alemwebako ifyo bali. Bushe balekabila fye uwa kubepikilako no kubawamisha mu ng’anda? Bushe ifintu kuti fyabako bwino nga mwaseshanyako nelyo ukuwamyako ifintu fimo mu ng’anda? Nalimo ifyo bengakabila fye, kubafwaila uwa kubafwako imilimo pa ng’anda. Lelo nga mwasanga ukuti te kuti baleikalila, ninshi kuti mwacitako fimbi ifingabafwa. Te mulandu ne fyo cingaba, mufwile ukufwailisha nga kwalibako inshila na shimbi isha kwafwilamo abakote. *—Belengeni Amapinda 21:5.

12, 13. Bushe abana abekala ukutali na bafyashi bacita shani pa kuti batwalilile ukucindika no kusakamana abafyashi babo?

¹² Abana abatemwa abafyashi bafwaya ukuti abafyashi babo baleikala bwino. Kabili balatemwa nga nshi nga balesunga bwino abafyashi babo. Lelo pa mulandu wa kuti abana balikwata ifya kucita ifingi, abengi tabekala mupepi na bafyashi babo. Bamo abekala ukutali na bafyashi babo baya mu kubatandalila nga bali pa cuti kabili balaya mu kubafwako imilimo imo iyo bafilwa ukubomba. Ukutumina abafyashi foni nangu fye cila bushiku, ukubalembela amakalata, nelyo amameseji pa Intaneti kuti kwalenga baishiba ukuti balitemwikwa.—Amapi. 23:24, 25.

¹³ Nampo nga mwikala ukutali na bafyashi nelyo iyo, mufwile ukulanshanya pa fyo mukalabasakamana. Nga mwikala ukutali na bafyashi e lyo kabili nga ni ba Nte, kuti mwalanshanya na baeluda mu cilonganino baba pa kuti bamupandeko amano. Kabili te kwesha ukulaba ukulapepelako abafyashi benu. (Belengeni Amapinda 11:14.) Nangu ca kuti abafyashi benu te ba Nte, mufwile ukubacindika. (Ukufu. 20:12; Amapi. 23:22) Kwena ifyo indupwa shingapingulapo kuti fyapusana. Bamo basalapo ukulaikala na bafyashi babo, e lyo bambi basalapo ukuti bakuukile mupepi nabo. Lelo kwena te lyonse cingaba ifi. Abafyashi bamo tabafwaya ukwikala na bana ne ndupwa shabo, bafwaya ukuikalila pantu tabafwaya ukupeela abana incito. Abafyashi bamo abakwata indalama kuti batemwa ukwingisha uwa ncito uwa kubasakamana.—Luk. Mil. 7:12.

14. Mafya nshi abasakamana abafyashi bengakwata?

¹⁴ Mu ndupwa ishingi, calimoneka ukuti umwana uwikala mupepi na bafyashi e ubasakamana sana. Lelo kwena abana abasunga abafyashi balingile no kusakamana indupwa shabo. Kanshi te lyonse abana bengakwata inshita na maka ya kucita fyonse ifyo abafyashi balekabila. E lyo limo ifintu kuti fya-aluka ku ulesunga abafyashi, ilyo caba ifi, ulupwa lulingile ukwikala panshi na kabili no kulanshanya pa fyo bengacita. Bushe nalimo kuli umwana uo imilimo ifuliile? Bushe abana bambi te  kuti balemwafwako ukubomba imilimo iikalamba iya kusakamana abafyashi?

15. Bushe kuti mwacita shani pa kuti mwinaka ukusunga abafyashi?

¹⁵ Nga ca kutila abafyashi balekabila ukubasakamana lyonse fye, uulebasunga kuti anaka. (Luk. Mil. 4:6) Abana balafwaya sana ukusunga bwino abafyashi, lelo ukubasakamana lyonse nalimo kuti kwabanasha. Nga caba ifi, tabalingile ukufwila mu kati, balingile ukwebako balupwa ukubafwako. Abana nga baleafwana mu kusakamana abafyashi, te kuti batwale abafyashi ku mayanda basungila abakote.

16, 17. Mafya nshi abana bengakwata pa kusunga abafyashi abakalamba kabili kuti bacita shani? (Belengeni akabokoshi kaleti, “Inshila Twingatashishamo.”)

¹⁶ Kuti tuleumfwa sana ububi ukumona abafyashi twatemwa balecula pa mulandu wa bukote. Abengi abasakamana abakalamba balaba no bulanda, balasakamikwa, balafuupulwa, kabili balaipeela fye no mulandu. Limo abafyashi abo tulesunga kuti balanda amashiwi aya kukalifya nelyo ukulanga ukuti tabaletasha pa fyo tubacitila. Ica musango yu nga cacitika, tamulingile ukufulwa bwangu. Umuntu umo uwasambilila pa fyo umuntu atontonkanya atile: “Nga ca kutila kwaba ica mukalifya, tamulingile ukufwila mu kati, kabili tamulingile ukutendeka ukuipeela umulandu.” Mulingile ukulondolwelako abena mwenu, uwa mu lupwa, nelyo umunenu mwacetekela. Ukucita ifi kuti kwamwafwa ukuleka ukumfwa sana ububi.

¹⁷ Limo kuti ca-afya sana kuli balupwa ukutwalilila ukusakamana abafyashi pa mulandu wa kuti tabakwete apa kuuma ukuboko e lyo tabeshibe ne fya kubasakamana bwino, nga caba ifi, kuti cawama ukufwayako abengabafwa ukubasakamana. Nkashi umo lyonse fye aletandalila banyina abo balesungila pa ng’anda apo basungila abakote. Alandile ukuti: “Twalifililwe ukusakamana bwino ba mayo pantu lyonse fye balekabila uwa kuba nabo. Tatwatemenwe nangu fye panono ukutwala bamayo uko basungila abakote, tatwakwete fye umwakulosha. Ala twalyumfwile sana ububi. Lelo muli ilya myeshi ya kulekeleshako ilyo tabalafwa, balibasakamene bwino, kabili na bene balisumine ukuyaikala kulya kwine.”

18. Busuma nshi bwaba mu kusunga bwino abafyashi abakalamba?

¹⁸ Umulimo wa kusakamana abafyashi abakalamba walikosa kabili ulanasha. Inshila sha kusakamaninamo abafyashi abakalamba shilapusanapusana, ifyo ulupwa lumo lwingacita kuti fyapusana ku fyo bambi bengacita. Nomba nga ca kuti muleipekanishisha kabeela, mulebombela pamo, mulelanshanya bwino, e lyo no kulapepelapo, kuti mwasakamana bwino abafyashi benu. Nga mulecita ifi, mukaba ne nsansa pantu ninshi mulecita fyonse ifikabilwa pa kubasakamana. (Belengeni 1 Abena Korinti 13:4-8.) Ne cacilapo ukucindama ca kuti, mukaba no mutende wa muntontonkanya uo Yehova apeela abacindika abafyashi babo.—Fil. 4:7.