BATATA bafyalilwe mu Graz, Austria, mu 1899, kanshi bali fye abalumendo ilyo kwali Inkondo ya Calo iya Kubalilapo. Ilyo Inkondo ya Calo iya Bubili yatendeke mu 1939, batata babapatikishe ukwingila ubushilika ku Germany. Mu 1943, balibepeye mu nkondo ku Russia. Ku ca bulanda, ifi fine e fyo batata bafwile ninshi ndi fye ne myaka ibili. Apo nali umwaice, nshabeshibe na bwino, nalefwaya sana ukuba na batata, pantu nalekumbwa abanandi abengi ku sukulu abali na bashibo. Ilyo nakulileko, nalitemenwe ilyo nasambilile pali Shifwe wa ku muulu Yehova uushingafwa.—Haba. 1:12.

Ilyo nali ne myaka 7, naishileba mu kabungwe ka ba Skauti akaba mu calo conse. Aka kabungwe kapangilwe mu 1908 mu Great Britain no wakatendeke ali mushilika wa ku Bulaya uwe shina lya Robert Stephenson Smyth Baden-Powell. Mu 1916, uyu mushilika atendeke akabungwe na kambi ako aitile ati Wolf Cubs. Muli aka kabungwe mwena mwaleba fye abaice nga ine.

Nalitemenwe sana ifyo twalecita muli aka kabungwe, ilingi twalelaala mu matenti mu mpanga, twalefwala amayuniformu, kabili balelisha ne ngoma e lyo tule-enda ukulingana ne fyo balelisha. Ico naleumfwa bwino sana kuba na banandi e lyo no kwimba inyimbo icungulo, uku ninshi tuleonta no mulilo, nalitemenwe ne fyangalo twaleangala mu mpanga. Na kabili, twalesambilila ifingi pa fintu Lesa abumba, ici calengele ukuti ndetasha sana Kabumba wesu.

Ifunde ilyo ba Skauti babeba ukulakonka lya kuti, cila bushiku balingile ukucitapo icintu icisuma. Pa kuposhanya twalelanda amashiwi ya kuti “Abaipekanya Lyonse.” Naleumfwa bwino sana. Mwi bumba twali mwali abalumendo ukucila pali 100, mwali ba Katolika nalimo 50, e lyo na ba Protestanti nabo 50, kabili umuBuddha ali fye umo.

Ukutula mu 1920, ba Skauti ukufuma mu fyalo ifingi balakumana nga papita imyaka imo. Nalisangilweko ku kukumana ukwalenga 7 ukwabelele ku Austria mu August 1951, no kwalenga 9 ukwabelele mu Sutton Park, mupepi na Birmingham, ku England, mu August 1957. Umwaka umbi ilyo kwali ukukumana, kwasangilwe ba Skauti 33,000 abafumine ku fyalo 85. Kabili ilyo twali pali uku kukumana, abantu 750,000 balishile mu kutumona, kabili na Namfumu Elizabeth uwa ku England alishile. Ine nalemona ukuba muli buSkauti kwati ni fi mona bumunyina bwa mwi sonde lyonse. Nshaishibe ukuti tapali no kupita inshita, nali no kwikatana na bamunyinane aba ku mupashi, ulupwa lwa cine cine ulwa kwa Lesa.

Mu April mu 1958, nali mupepi no kupwisha amasambililo yandi pa Grand Hotel Wiesler iya mu Graz, ku Austria aya kuba umubomfi wa mwi hotela. Ba Rudolf Tschiggerl abo nalebomba nabo  balinshimikile imbila nsuma. Takwali nangu umo uwa nshimikilepo imbila nsuma. Pa kubala, twalanshenye pa cisambilisho ca kuti muli Lesa umo mwaba abene batatu, kabili balandile ukuti te fyo Baibolo isambilisha. Nalikeene pantu nasumine ukuti kwaba balesa batatu kabili nalefwaya ukuti mbashinine ukutila ifyo balelanda fya bufi. Nalitemenwe sana ba Rudolf, kabili nalefwaya bakabwelele ku Katolika.

Ba Rudolf abo twaleita ati ba Rudi, balimpeele Baibolo. Nabebele ukuti ine nalefwaya Baibolo iyalembelwe na ba Katolika. Natendeke ukubelenga Baibolo bampeele ilyo line fye, kabili muli Baibolo ba Rudi balibikilemo na trakiti iyalembelwe na ba Watchtower Society. Nalikeene ukubelenga iyi trakiti pantu naletontonkanya ukuti ifyalembwa mu mpapulo sha musango yu kuti fileumfwika kwati fya cine, kanshi fya bufi. Na lyo line, nalefwaya ukulalanshanya nabo ifyaba mu Baibolo. Ba Rudi balishibe ifya kulanshanya na ine kabili apo nshalefwaya ukubelenga impapulo shabo, balilekele ukumpeela. Pa myeshi nalimo itatu, twalelanshanya ifya mu Baibolo mu nshita mu nshita kabili ilingi line twalelanshanya ukufika ubushiku sana.

Ilyo napwishishe amasambililo yandi aya kubomba mu hotela mwi tauni naleikala ilya Graz, bamayo balintwele kwi sukulu na limbi pa kuti nsambililepo na fimbi pali iyi ncito. E ico naile kwi tauni lya Bad Hofgastein, ilyabela ku mpili sha Alps ukwabelele ili sukulu. Ilingi abaleba pali ili isukulu baleya na mu kubombako pa Grand Hotel mu Bad Hofgastein, kabili na ine naleya mu kubombapo pa kuti njishibilepo na fimbi.

Ba Rudi batumine adresi yandi iipya ku bethel ya mu Vienna kabili aba ku bethel bapeele adresi yandi kuli bamishonari babili, bankashi Ilse Unterdörfer na ba Elfriede Löhr. * Bushiku bumo, uubombela apafikilila abeni mwi Hotela alinjitile no kunjeba ukuti kuli abanakashi babili pa nse muli motoka abalefwaya ukulanda na iwe. Nalipapile sana pantu nshabeshibe. Na lyo line, naliile mu kubamona. Pa numa, naishileishiba ukuti ilyo Inkondo ya Calo iya Bubili ishilatendeka, ba Nte balebomfya aba bankashi ukutwala impapulo kuli ba Nte bambi ilyo aba Nazi mu Germany bwabindile umulimo wa kushimikila. Na lintu inkondo ishilatendeka, bakapokola ba mu Germany (Gestapo) balikete aba bankashi no kubatwala mu cifungo ku Lichtenburg. Ilyo kwali inkondo, babakuushishe mu cifungo ku Ravensbrück, mupepi na ku Berlin.

Nalicindike ba Ilse Unterdörfer na ba Elfriede Löhr pantu baali abakalamba kwati ni bamayo. Apo nalemona kwati nshali na kutwalilila ukulanshanya nabo, nshalefwaya ukubapoosela inshita. E ico nabebele ukuti bampeele fye amalembo ayalanda pa cisambilisho ca ba Katolika ica kupyana abatumwa. Nabebele ukuti nga bampeela amalembo nkaya kuli shimapepo e o tukayalanshanya nankwe. Naletontonkanya ukuti nga nacita ifi e lyo nkeshiba icine.

Ba Katolika batila ukutula fye apo umutumwa Petro afwilile, bapapa e bapyana abatumwa ukufika na muno nshiku. (Tabaumfwikisha amashiwi Yesu alandile  ayalembwa pali Mateo 16:18, 19.) Ba Katolika basumina ukuti papa talanda ubufi maka maka nga alelanda pa fisambilisho fye calici. Na ine wine e fyo nasumine, naishibe ukuti papa uo ba Katolika beta ukuti Shifwe Umutakatifu tabepa, kanshi ne cisambilisho ca kuti muli Lesa umo mwaba abene batatu ico asambilisha ca cine. Nomba nga ca kuti papa kuti alanda ubufi, ninshi e lyo twingalanda ukuti nalimo ne cisambilisho cine ca bufi. Uyu e mulandu ba Katolika abengi bacindamikila icisambilisho ca kupyanikwapo kwa batumwa pantu e pashintilila ifisambilisho fyabo fyonse!

Ilyo naile mu kwipusha shimapepo pali ici cisambilisho tayaswike ifipusho nakwete, lelo andetele fye icitabo ca ba Katolika icalelanda pa bapyana abatumwa. Nalisendele icitabo ku ng’anda, lelo ilyo nacibelengele, e lyo amepusho nakwete yafulileko. Apo shimapepo alifililwe ukwasuka amepusho nakwete, pa kulekelesha anjebele ukuti: “Taulesumina ifyo ndekweba kabili na ine nshasumine ifyo ulelanda. . . . Wende bwino!” Talefwaya ukuti tutwalilile ukulanshanya.

Pali iyi nshita, nalefwaisha ukutendeka ukusambilila Baibolo na ba Ilse na ba Elfriede. Balinsambilishe ifingi pali Shifwe wa Mushilo uwaba mu muulu, Yehova Lesa. (Yoh. 17:11) Pali ilya nshita uko twaleikala takwali icilonganino, kanshi aba bankashi babili baletungulula ukulongana mu mayanda ya bantu abalesambilila fye icine. Banono fye abalesangwako. Aba bankashi babili e balelanshanya fye ifya fya mu Baibolo pantu takwali munyinefwe uwabatishiwa. Limo limo kwaleba munyinefwe uwaleisa mu kulanda ilyashi lya ku cintubwingi mu cikuulwa ca kusonkela umo twalelonganina.

Ba Ilse na ba Elfriede batampile ukusambilila Baibolo na ine mu October 1958, kabili ilyo papitile imyeshi itatu, ku kupwa kwa January 1959 nalibatishiwe. Ilyo nshilabatishiwa, nalibepwishe nga kuti ndeya nabo mu kushimikila ku ng’anda ne ng’anda pa kuti ningamona ifyo baleshimikila. (Imil. 20:20) Ilyo twabombele fye nabo umuku umo, nalibepwishe nga ca kutila kuti bampeela icifulo ca kushimikilamo. Balimpeele umushi uwa kushimikilamo, kabili naleya fye neka ku ng’anda ne ng’anda no kulabwelela kubo naleshimikilako. Munyinefwe uo nabalilepo ukushimikila nankwe ku ng’anda ne ng’anda ni kangalila wa muputule uwatutandalile.

Mu 1960, ilyo napwishishe isukulu lya kusambilila imilimo ya mwi hotela, nalibwelelemo kwi tauni nafumine pa kuti njeshimikilako balupwa lwandi icine ca mu Baibolo. Lelo ukufika na nomba, takwaba nangu umo uwasambilila icine, lelo bamo balamoneka ukutila kuti batemwa ukusambilila.

Mu 1961, aba kwi ofeshi lya Nte sha kwa Yehova balembele kalata ku filonganino umo balekoselesha bakasankanya ukubombako bupainiya. Apo nali umushimbe kabili nshalelwalilila, namwene ukuti nshakwete akabepekesho ka kukanabombako. Nalandile na munyinefwe Kurt Kuhn uwali kangalila wa muputule nga kuti caba fye bwino nabala nabombako incito pa myeshi na imbi pa kuti ningashita motoka ya kubomfya muli bupaniya. Lelo banjipwishe ukuti: “Bushe Yesu na batumwa bakwe balekabila motoka pa kuti babombe umulimo wa nshita yonse?” Nalyumfwile ifyo banjebele kabili ilyo line natontonkenye pa kutampa bupainiya. Lelo apo nalebomba ama-awala 72 cila mulungu mwi hotela, nalyalwile ifyo nalebomba.

Nailelomba umukalamba wa ncito ukuti ndebomba fye ama-awala 60 mu mulungu. Alisumine kabili alemfolesha indalama shilya shine nalefola lyonse. Ilyo papitileko inshita, na kabili nailemulomba ukuti ndebomba fye ama-awala 48. Na lyo line,  alisumine kabili atwalilile ukumfolesha indalama shimo shine. Na kabili nalombele ukuti ndebomba ama-awala 36 mu mulungu, nelyo ama-awala 6 mu nshiku 6, na lyo line alisumine. Icampapwishe ca kutila, atwalilile fye ukumfolesha indalama shimo shine! Nalimwene ukuti umukalamba wa ncito talefwaya ukuti ndeke incito. Apo nomba nalebomba fye ama-awala 6, calengele ntendeke bupainiya bwa nshita yonse. Pali iyi nshita, bapainiya balebomba ama-awala 100 pa mweshi.

Ilyo papitile imyeshi ine, bansontele ukuba painiya waibela no kuba umubomfi wa cilonganino mu cilonganino icinono icali mu citungu ca Carinthia, mwi tauni lya Spittal an der Drau. Pali iyi nshita, bapainiya baibela balebomba ama-awala 150 pa mweshi. Nshakwete painiya na umbi uwa kubomba nankwe, lelo nkashi Gertrude Lobner uwali kaafwa wa mubomfi wa cilonganino alentungilila sana mu mulimo wa kushimikila. *

Mu 1963, natendeke umulimo wa kutandalila ifilonganino. Limo limo nalenina ishitima pa kuya ku filonganino, ninshi ninsenda ne fyola ifyafina. Bamunyinefwe abengi tabakwete imyotoka, kanshi takwaleba uwaleisa mu kunkonkela pa citesheni. E lyo nshalefwaya aba bwananyina ukulamona kwati ndeitakisha, e ico nshalebomfya taxi pa kufika pa ng’anda apo balempekanishisha, naleenda fye na makasa.

Mu 1965 ninshi ncili umushimbe, banjitile kwi Sukulu lya Gileadi ilyalenga 41. Abengi abo twali nabo muli ili isukulu nabo bali bashimbe. Icampapwishe ca kutila, ilyo twapwishishe isukulu, bambweseshe ku calo ca Austria ukuti ntwalilile ukubomba mu muputule. Lelo ilyo nshilafuma mu United States, banjebele ukuti mombeko pa milungu ine na munyinefwe Anthony Conte uwalebomba mu muputule. Nalitemenwe nga nshi ukubomba no yu munyinefwe uwali no mutima uusuma, alishibe sana ukushimikila kabili alitemenwe uyu mulimo. Twabombeele mu citungu ca Cornwall, mu New York.

Ilyo nabwelelemo ku Austria, bantumine ukulabombela mu muputule umo nasangile nkanshi uwalemoneka bwino sana, ishina lyakwe ni Tove Merete. Abafyashi bakwe bali ni ba Nte ukutula ilyo ali ne myaka 5. Bamunyinefwe nga baipusha ifyo twakumene no yu nkashi, tulanda fye ukuti, “Ni Bethel yapekenye ukuti tukumane.” Ilyo papitile umwaka umo, twalyupene mu 1967, kabili twatwalilile ukubomba bonse mu mulimo wa kutandalila ifilonganino.

Mu mwaka wakonkelepo, naishileiluka ukuti Yehova alinsalile ukuba umwana wakwe uwa ku mupashi pa mulandu ne cikuuku cakwe. E ico natendeke bucibusa bwaibela na Tata wandi uwa ku muulu capamo na bonse ‘ababilikisha ukuti: “Abba, Tata!”’ nge fyo Abena Roma 8:15 ilanda.

Twalitwalilile ukubomba mu muputule e lyo na mu citungu ukufika mu 1976. Limo mu nshita kutalala sana mu mwaka, twalelaala mu miputule umushaleba ifya kukafyamo. Bushiku bumo ilyo twabukile, twasangile ubulangeti twafimbene nabukakabala kabili bubutile na tuutu, umwela twalepeema wapangile ubungululu bwa menshi makaasa! Ici calengele ukuti tulesenda icakukafishako mu ng’anda (heater) nga kwatalala ubushiku. Mu ncende shimo,  ing’anda nkalamba yalebela pa nse, kanshi nga twafuma ubushiku twaleenda pa menshi makaasa, ing’anda nkalamba shimo shaleba na mapulo ica kuti mwaletalala icine cine. E lyo tatwakwete ing’anda imbi iya kwikalamo, kanshi lyonse pali Cimo, twaleba fye mu ng’anda twaleikalamo ilyo twalebombela icilonganino, pali Cibili ulucelo, e lyo twaleya pa cilonganino cakonkapo.

Nalitemwa nga nshi pa fyo umwina mwandi antungilila pa myaka iingi. Alitemwa sana ukushimikila, kabili nshabala mukoseleshapo ukuti aye mu kushimikila. Alitemwa aba bwananyina kabili alibika amano ku bantu. Ifyo aaba fyalingafwa sana.

Mu 1976 batwebele ukuya mu kubombela pa bethel mwi tauni lya Vienna, ku Austria, kabili bansontele ukuba muli Komiti ya Musambo. Pali iyi nshita, bethel ya mu Austria yaleangalila umulimo wa Nte sha kwa Yehova na mu fyalo fimbi ifya ku kabanga ka bulaya, kabili yaletwala ne mpapulo muli ifi fyalo. Munyinefwe Jürgen Rundel e walelolekesha pa milimo yabimbilwemo, kabili alebomba bwino sana. Nalitemenwe ukulabombela pamo nankwe. Pa numa, bampeele umulimo wa kwangalila umulimo wa kupilibula impapulo mu ndimi 10 isha mu bulaya. Ba Jürgen na bena mwabo ba Gertrude, balitwalilila ukubomba nga bapainiya baibela mu Germany. Ukutendeka mu 1978, bethel ya mu Austria yatendeke ukubomfya programu ya pa kompyuta (MEPS) ku kupulintilako magazini mu fitundu 6 ukubomfya mashini iinono. Ni fwe twaletuma na maformu ya kulembeseshapo impapulo mu fyalo fyalekanalekana ku bantu abaleshifwaya. Ba Otto Kuglitsch, e baleangalila umulimo wa kupulinta no kutuma impapulo, kabili pali nshita babombela pa bethel ya ku Germany na bena mwabo ba Ingrid.

Bamunyinefwe mu fyalo fya ku kabanga ka Bulaya nabo balepanga impapulo ukubomfya fimashini fya kukopolwelako nelyo ukufumya impapulo pa maslaidi no kushikopolola. Lelo balekabila ubwafwilisho ukufuma mu fyalo fimbi. Yehova e walengele uyu mulimo ukutwalilila, kabili pa bethel twalitemenwe sana bamunyinefwe abatwalilile ukubomba uyu mulimo nangu ca kutila ubuteko bwaliubindile pa myaka iingi, kabili balekwata na mafya yambi.

Mu 1989, nakwete ishuko lya kuya na munyinefwe Theodore Jaracz, uwa mwi bumba litungulula ku calo ca Romania. Ico twailile kuli ici calo, kufwaya ukwafwa ibumba ilikalamba ilya ba bwananyina  ukulabombela pamo ne cilonganino ca kwa Lesa na kabili. Mu 1949, aba bamunyinefwe baipatwile ku cilonganino ca kwa Lesa no kupanga ifilonganino fyabo. Lelo tabalekele ukushimikila no kubatisha abasambi. Balebakaka na mu fifungo pa mulandu wa kukanaitumpa mu fya calo, nge fyo caleba kuli bamunyinefwe bonse fye mu filonganino. Pali iyi nshita, balibindile umulimo wesu mu Romania, e ico twakumene fye mu bumfisolo mu ng’anda ya kwa munyinefwe Pamfil Albu, na baeluda abafikapo 4, na bali mu Komiti ya Calo ca Romania. Twasendele na munyinefwe Rolf Kellner ukufuma ku Austria uwalepilibwila ifyo twalelanda mu lulimi lwabo.

Pa bushiku bwakonkelepo ubo twakumene, munyinefwe Albu, aebele baeluda 4 abasangilweko ukuti babwelele mu cilonganino ca kwa Lesa. Abebele ukuti: “Nga ca kuti tatubwelelemo ino nshita, nalimo tatwakakwate ishuko na limbi ilya musango yu.” Ici calengele ukuti aba bwananyina 5,000 ukubwelela mu cilonganino ca kwa Lesa. Yehova alitemenwe icine cine pali ifi bacitile, lelo Satana afwile alifulilwe nga nshi!

Ilyo umwaka wa 1989 waleya mu kupwa, ninshi kucili imitekele ya Komyunisti ku kabanga ka Bulaya, Ibumba Litungulula lyatwebele ukuti tuleya mu kubombela pa maofeshi yakalamba mu New York. Ala twalipapile icine cine! Twatendeke ukubomba pa Bethel ya mu Brooklyn mu July 1990. Mu 1992, bampeele umulimo wa kulayafwilishako muli Komiti ya Mulimo iye Bumba Litungulula, kabili ukutula mu 1994 ukufika na lelo, nalitwalilila ukuba mwi Bumba Litungulula, kabili ili lipaalo nga nshi.

Inshita nalebomba mwi hotela yalipita kale. Ino nshita momba umulimo wacindama nga nshi uwa kupekanya ifya kulya fya ku mupashi no kufipeela ku ba bwananyina mwi sonde lyonse. (Mat. 24:45-47) Nga natontonkanya pa myaka ukucila pali 50 iyo nabomba mu mulimo waibela uwa nshita yonse, ndatasha sana Yehova kabili nalitemwa icine cine pa fyo apaala aba bwananyina mwi sonde lyonse. Ndatemwa ukusangwa ku kulongana kwa bafuma ku fyalo ifingi, uko tusambilila pali Shifwe wa ku muulu, Yehova, na pa cine ca mu Baibolo.

Ndapepa ukuti abantu abengi nga nshi bakasambilile Baibolo no kwishiba icine, kabili bakalebombela Yehova pamo na ba bwananyina mwi sonde lyonse. (1 Pet. 2:17) Kabili ndafwaisha ukwisamonako ilyo abafwa bakalabuuka ninshi ndi ku muulu, na mu kulekelesha, nkasuka nkamone batata abamfyele. Naliba ne subilo lya kuti batata, bamayo, na balupwa lwandi bambi bakafwaya ukupepa Yehova mu Paradaise.