1, 2. (a) Bupe nshi Lesa apeele Adamu? (b) Mulandu nshi Lesa apeelele Adamu umukashi? (Moneni icikope icili pa muulu.)

KWALI icalengele ukuti Yehova abumbe isonde. ‘Alipangile ukuti lileikalwamo.’ (Esa. 45:18) Ilyo Lesa abumbile Adamu, umuntu uwapwililika uwa kubalilapo, amubikile mwi bala lya Edeni ilisuma nga nshi. Ala Adamu aletemwa sana nga amona imiti iyalemoneka bwino, utumilonga twa menshi utusuma, e lyo ne nama ishalecilauka! Lelo kwali cimo icacindama ico abulishe. Yehova alandile pa co Adamu abulishe ilyo atile: “Te cisuma umuntu ukulaikala fye eka. Nalabumba uwa kumwafwa, kabili umunankwe.” Lyena Lesa alaalike Adamu mu tulo utukalamba, no kubuulako ulubafu lwakwe lumo kabili “apangilemo umwanakashi.” Ilyo Adamu abuukile, alitemenwe icine cine pa kumona umwanakashi! Kabili atile: “Nomba uyu e fupa lya mu mafupa yandi kabili e munofu wa mu munofu wandi. Akulaitwa ati Umwanakashi, pantu mu mwaume e mo abuulilwe.”—Ukute. 2:18-23.

² Umwanakashi aali bupe ubwaibela ubo Lesa apeele umwaume pantu aali no kuba kaafwa wakwe uwapwililika. Kabili aali no  kukwata umulimo wacindama uwa kufyala abana. Na kuba, “Adamu ainike umukashi wakwe ishina lya kuti Efa, pantu ali no kuba nyina wa bantu bonse aba mweo.” (Ukute. 3:20) Ala ubu bupe Lesa apeele Adamu na Efa bwali cipesha amano! Baali no kulafyala abana abapwililika. E lyo mu kuya kwa nshita Adamu na Efa na bana babo abapwililika bali no kulenga isonde lyonse ukuba paradaise kabili baali no kulateka ifya mweo pe sonde.—Ukute. 1:27, 28.

3. (a) Finshi Adamu na Efa balingile ukucita pa kuti Lesa abapaale, lelo cinshi bacitile? (b) Mepusho nshi twalalandapo?

³ Pa kuti Lesa atwalilile ukubapaala, Adamu na Efa balingile ukulaumfwila Yehova no kusumina ukuti e walinga ukubateka. (Ukute. 2:15-17) Ukumfwila Lesa no kusumina ukuti e walingile ukubateka, e kwali no kulenga baikala ukulingana no bufwayo bwa kwa Lesa. Ku ca bulanda, balikeene ukumumfwila, baumfwilile Satana Kaseebanya “icisoka ca pa kutendeka” kabili babembukiile Lesa. (Ukus. 12:9; Ukute. 3:1-6) Bushe filya bapondweke, fyakuma shani abanakashi? Milimo nshi abanakashi abalebombela Lesa ku kale babombele? Mulandu nshi twingalandila ukuti abanakashi Abena Kristu “libumba ilikalamba”?—Amalu. 68:11.

4. Nani bapeele umulandu pa lubembu ulwacitile Adamu na Efa?

⁴ Ilyo Lesa aipwishe icalengele ukuti Adamu abembuke, Adamu ali-ipokolwele, pa kuipokolola alandile ati: “Umwanakashi uo mwampeele e umpeele icisabo ca ku muti, na ine e pa kulya.” (Ukute. 3:12) Adamu taumfwile ububi pa fyo acitile, kabili atendeke no kupeele umulandu umwanakashi uo Lesa amupeele, e lyo apeele na Lesa wine umulandu! Bonse babili balibembwike lelo uo bapeele umulandu ni Adamu. E mulandu wine umutumwa Paulo alembeele ukuti: “Ulubembu lwaingilile mu muntu umo [Adamu] pano calo ne mfwa yaingilile mu lubembu.”—Rom. 5:12.

5. Cinshi twasambililako pali ifi Lesa asuminisha abantunse ukulaiteka?

⁵ Satana alengele Adamu na Efa batendeke ukumona ukuti tabalekabila ukutekwa na Yehova. Ici calengele kube icipusho ca kuti nani uwalinga ukuteka abantunse? Pa kuti uwalinga ukuteka eshibikwe bwino, Lesa asuminishe abantu ukulaiteka abene. Alishibe ukuti mu kupita kwa nshita, cali no kumoneka apabuuta tuutu ukuti abantu te kuti baiteke abene. Pa myaka iingi, ukuteka kwa bantunse kwalileta amafya nga nshi mu calo. Mu myaka ya ba 1900 fye mweka, abantu mupepi na 100,000,000 balifwile mu nkondo, pa bafwile pali abaume, abanakashi na bana. Kanshi kale kale calimoneka ukuti umuntu “takwata amaka ya kutungulula intampulo shakwe.” (Yer. 10:23) Ukwishiba ici cishinka, kwalenga twasondwelela ukuti Yehova e Kateka wesu.—Belengeni Amapinda 3:5, 6.

6. Bushe mu fyalo ifingi bamona shani abanakashi?

⁶ Muli cino calo ico Satana ateka, abaume na banakashi balabacusha. (Luk. Mil. 8:9; 1 Yoh. 5:19) Lelo abanakashi e bo bacusha sana. Abanakashi abengi mwi sonde balabacusha ku bena mwabo nelyo ku baume abo batemwana nabo. Mu fyalo fimo, balicindika sana abaume pantu batila nga bakula, bakalenga ishina lya lupwa ukutwalilila kabili bakasunga abafyashi nga bakota. Mu fyalo fimbi, balisuula sana abana banakashi ica kuti amafumo ayengi ayo banamayo baponya, ya bana abanakashi.

7. Bushe umwaume no mwanakashi abo Lesa abumbile pa kutendeka baali shani?

⁷ Ukwabula no kutwishika Lesa tatemwa ukumona uko balecusha abanakashi. Pantu alibacindika sana kabili tafwaya ukubafyenga. Ifyo Yehova abumbile Efa, e filanga ukuti  alicindika abanakashi. Abumbile Efa uwapwililika, kabili taali umusha wa kwa Adamu, lelo aali no kuba kaafwa wakwe umusuma. Ici calengele ukuti pa bushiku bwalenga 6 ubwa kubumba ifintu Lesa ‘amone ukuti ifyo apangile fyaliweme nga nshi.’ (Ukute. 1:31) Ca cine, fyonse ifyo Yehova apangile ‘fyaliweme nga nshi.’ Kanshi Lesa alibumbile fye bwino bonse babili Adamu na Efa!

8. (a) Londololeni ifyo imibele ya bantu abengi yaba. (b) Ukutula fye na kale, bantu ba musango shani abo Lesa apaala?

⁸ Ukutula apo Adamu na Efa babembukile, imibele ya baume na banakashi iya ilebipilako fye, kabili ino nshita e lyo ibipiishe. Baibolo yalisobele ukuti “mu nshiku sha kulekelesha” abantu abengi bakaba ne mibele yabipa. Ukwabula no kutwishika, shino ni “nshita ishayafya.” (2 Tim. 3:1-5) Ukufuma fye na kale, “Yehova Shikulu Mulopwe” alapaala abaume na banakashi abamucetekela, abakonka amafunde yakwe, kabili abamunakila nga Kateka wabo.—Belengeni Amalumbo 71:5.

9. Bantu banga abapuswike Ilyeshi, kabili mulandu nshi?

⁹ Ilyo Lesa aletele Ilyeshi ilyaonawile ababipa mu nshita ya kwa Noa, bantu fye abanono e bapuswike. Nga ca kutila bandume nankwe aba kwa Noa na bankashi yakwe e ko baali pa nshita ilyeshi lyaishile, ninshi nabo bene balifwile. (Ukute. 5:30) Lelo impendwa ya baume abapuswike Ilyeshi yalingene fye ne mpendwa ya banakashi. Abapuswike ni Noa, umukashi wakwe, abana babo abaume batatu, na bakashi babo. Icalengele ukuti bapusuke ni co baletiina Lesa, balecita ne fyo afwaya. Abantu bonse aba pa calo batuntwike mu lupwa lwa kwa Noa ulo Yehova apaalile.—Ukute. 7:7; 1 Pet. 3:20.

10. Mulandu nshi Yehova alepaalila abakashi aba babomfi ba kwa Lesa aba ku kale?

¹⁰ Ilyo papitile imyaka iingi, kwali abanakashi na bambi abaletiina Lesa abaupilwe ku babomfi ba kwa Lesa. Nga ca kuti aba banakashi baleilishanya mu mikalile yabo Lesa nga tabapaalile. (Yuda 16) Ilyo Abrahamu afumine mu calo ca Uri umo baleikala bwino, Sara, umukashi wakwe uo acindike nga nshi, taleilishanya ilyo bafuminemo no kuya mu kwikala mu matenti mu calo cimbi. Lelo “Sara alenakila Abrahamu, no kumwita ati shikulu.” (1 Pet. 3:6) Tontonkanyeni na pali Rebeka uwali bupe ubo Yehova apeele Isaki kabili uwaishileba umukashi umusuma. Kanshi te kuti tupape filya umulume wakwe Isaki amutemwe nga nshi kabili “asangile icisansamushi pa numa ya mfwa ya kwa nyina.” (Ukute. 24:67) Na ifwe muno nshiku twalikwata abanakashi abatiina Lesa nga filya fine fyali Sara na Rebeka!

11. Bushe banacimbusa babili abaHebere balangile shani ukuti bali abashipa?

¹¹ Ilyo abena Israele bali mu busha mu Egupti, balifulile icine cine, kabili Farao apangile icipoope ca kuti umuHebere onse nga akwata umwana umwaume, uyu mwana bafwile ukumwipaya. Nomba umfweni ifyo banacimbusa abaHebere babili, Shifra na Pua balecita. Apo tabaletiina Farao, bena balekaana ukwipaya abana abaume pantu baletiina Yehova. Kabili Yehova na o alibalambwile, alengele bakwate indupwa shabo.—Ukufu. 1:15-21.

12. Finshi ifyo Debora na Yaele bacitile?

¹² Ilyo abena Israele baletekwa na bapingushi, umwanakashi umo uo Lesa apaalile ni kasesema umwanakashi Debora. Uyu kasesema alikoseleshe umupingushi Baraki, kabili alyafwile abena Israele abo batitikishe ku bena Kanaani. Asobele no kuti ilyo bali no kucimfya abena Kanaani, te Baraki bali no kucindika. Lelo atile, “ni mu minwe ya mwanakashi” e mo Yehova ali no kupeela Sisera umukalamba wa bashilika abena Kanaani. Ifi fine e fyo cali ilyo Yaele umwanakashi uushali umwina Israele aipeye Sisera.—Abapi. 4:4-9, 17-22.

13. Finshi Baibolo yalanda pali Abigaili?

 ¹³ Umwanakashi umbi ni Abigaili uwaliko ninshi kwashala imyaka 1,100 ukuti Yesu ese pano calo. Uyu mwanakashi ali uwacenjela, lelo umulume wakwe Nabali, ena aali umunkalwe, icinangwa, kabili icipumbu. (1 Sam. 25:2, 3, 25) Kwali inshita imo ilyo Davidi na babomfi bakwe bacingilile imikuni ya kwa Nabali, lelo ilyo Davidi amulombele ifya kulya na menshi, Nabali ‘alikalipe no ku musaalula,’ kabili alimutanine ifya kulya na menshi. Davidi alikalipe ica kutila apangile ukwipaya Nabali na babomfi bakwe. Ilyo Abigaili aumfwile, abuulile ifya kulya ne fya kunwa atwalila Davidi na babomfi bakwe, pa kuti besumya umulopa. (1 Sam. 25:8-14, 18) Pa numa, Davidi aebele Abigaili ati: “Acindikwe Yehova Lesa wa kwa Israele, uwakutuma buno bushiku mu kunkumanya!” (1 Sam. 25:32) Ilyo Nabali afwile, Davidi aileupa Abigaili.—1 Sam. 25:37-42.

14. Mulimo nshi abana banakashi aba kwa Shalumu babombeleko, kabili milimo nshi bankashi babombako muno nshiku?

¹⁴ Ilyo abashilika abena Babiloni baonawile umusumba wa Yerusalemu ne tempele mu 607 B.C.E., abaume abengi, abanakashi, na bana balibepeye. Ifibumba fya musumba balifikuulile cipya cipya mu 455 B.C.E., kabili Nehemia e wa-angalile ubu bukuule. Pa bakuulileko ifibumba, pali na bana abanakashi aba kwa Shalumu cilolo uwaleteka hafu wa citungu ca Yerusalemu. (Nehe. 3:12) Aba banakashi bali-ipeleshe ukubombako uyu mulimo uwakosa. Muno nshiku, tulatasha nga nshi bankashi abengi ababombako imilimo yalekanalekana iya makuule!

15. Mulimo nshi uwacindamisha uo Lesa apeele Maria?

¹⁵ Akale sana e lyo na mu nshita ya batumwa, Yehova alipeele abanakashi abengi imilimo iyacindama nga nshi. Pali aba paali na Maria. Ilyo baali fye pali bunkobekela na Yosefe, Maria alimiite mu cipesha amano, umupashi wa kwa Lesa e walengele ukuti emite. Mulandu nshi Lesa asalile Maria ukuba nyina wa kwa Yesu? Ukwabula no kutwishika, Maria aali ne mibele iisuma iyali no kulenga akushe bwino umwana uwapwililika. Ala lyali lishuko icine cine ukuba nyina wa mwana uwacindama nga nshi!—Mat. 1:18-25.

16. Landeni pa cacitike icilanga ifyo Yesu amona abanakashi.

¹⁶ Yesu ali ne cikuuku ku banakashi. Ku ca kumwenako, natulande ifyo acitile ku mwanakashi uwalwele ubulwele bwa kufuma umulopa pa myaka 12. Ilyo Yesu ali mwi bumba, uyu mwanakashi aileikata ku ca kufwala cakwe, lelo Yesu tamukalipiile. Amwebele fye ukuti: “We mwana, icitetekelo cobe nacikuposha. Kabiye umutende, kabili upolelele na ku bulwele bobe ubwabipisha.”—Marko 5:25-34.

17. Cipesha mano nshi icacitike pa Pentekoste mu 33 C.E.?

¹⁷ Abanakashi bamo baali basambi ba kwa Yesu, kabili baleafwa Yesu na batumwa bakwe mu milimo imo imo. (Luka 8:1-3) Kabili pali balya 120 abapokelele umupashi wa mushilo abalongene pa Pentekoste mu 33 C.E., pali na banakashi. (Belengeni Imilimo 2:1-4.) Yehova alisobele ici icacitike, atile: “Nkapongolwela umupashi wandi pa bantunse bonse, kabili abana benu abaume na bana benu abanakashi bakasesema . . . Nkapongolwela umupashi wandi na pa babomfi abaume na pa babomfi abanakashi.” (Yoele 2:28, 29) Ici icipesha amano icacitike pa bushiku bwa Pentekoste, calelanga ukuti Lesa alilekele ukupaala abena Israele bacifyalilwa abali abasangu, lelo alepaala “Israele wa kwa Lesa” umwaba abaume na banakashi. (Gal. 3:28; 6:15, 16) Pa Bena Kristu abanakashi abaleshimikila imbila nsuma mu nshita ya batumwa, paali na bana abanakashi bane aba kwa Filipi uwalebila imbila nsuma.—Imil. 21:8, 9.

18, 19. (a) Milimo nshi iyacindama iyo Lesa apeela abaume na banakashi? (b) Bushe uwaimbile amalumbo alandile shani pa banakashi ababila imbila nsuma?

¹⁸ Ku kupwa kwa ba 1800, abaume na banakashi bamo balilangile ukuti balitemenwe sana ukupepa kwa cine. E batangilile abantu ba muno nshiku abafikilisha amashiwi ya kusesema ayo Yesu alandile aya kuti: “Imbila nsuma iyi iya bufumu ikabilwa ku bantu bonse aba pe sonde ku kuba ubunte ku nko shonse; e lyo impela ikesa.”—Mat. 24:14.

¹⁹ Abasambi ba Baibolo bali fye abanono, lelo ino nshita Inte sha kwa Yehova bali 7,900,000. E lyo kwaliba na bambi ukucila pali 11,300,000 abasangwa cila mwaka ku Cibukisho ca Mfwa ya kwa Yesu, abatemwa ifyo Baibolo isambilisha no mulimo tubomba uwa kushimikila imbila nsuma. E lyo Inte sha kwa Yehova ababomba umulimo wa nshita yonse mwi sonde lyonse balicila pali 1,000,000, kabili abengi pali aba, banakashi. Kanshi ukwabula no kutwishika, Lesa alipeela abanakashi aba cishinka ishuko lya kufikilishako aya mashiwi ya waimbile amalumbo ayatila: “Yehova asosa icebo; abanakashi abalesabankanya imbila nsuma libumba ilikalamba.”—Amalu. 68:11.

20. Malyashi nshi ayacindama ayo tulingile ukusambililapo?

²⁰ Te kuti tukumemo ukulanda pa banakashi aba cishinka bonse abalembwa mu Baibolo. Lelo apo balilembwa mu Cebo ca kwa Lesa, e lyo na mu mpapulo shesu, kuti twabelenga amalyashi yabo. Ku ca kumwenako, kuti twabelenga pa fyo Ruti ali ne cishinka. (Ruti 1:16, 17) Nga twabelenga pali Namfumu Estere mwi buuku lya kwa Estere e lyo na mu mpapulo shesu, icitetekelo cesu kuti cakoselako. Kuti twaishiba ifingi nga tulesambilila pa bantu ba musango yu pa Mapepo ya Lupwa. E lyo nga tuli bashimbe, kuti tulesambilila pa malyashi ya musango yu pe sambililo lya pa lwesu.

21. Bushe abanakashi balangile shani ukuti bali ne cishinka kuli Yehova?

²¹ Yehova alapaala abanakashi ababomba ne cishinka mu mulimo wa kushimikila, kabili alabatungilila mu nshita sha mafya. Ku ca kumwenako, alibatungilile ilyo kwali ubuteko bwa ba Nazi no bwa Komyunisti ilyo abengi babacushishe sana e lyo bambi balibepeye no kubepa pa mulandu wa kumfwila Lesa. (Imil. 5:29) Nga filya fine abanakashi ba ku kale abaletiina Lesa bacitile, na muno nshiku mwine bankashi yesu na Bena Kristu bambi balisalapo ukulatungululwa na Lesa. Kanshi kuti twatila nga filya fine Yehova aebele abena Israele, nabo alibeba ukuti: ‘Mwilatiina. Nkamwafwa.’—Esa. 41:10-13.

22. Milimo nshi tufwaisha ukwisabombako ku ntanshi?

²² Ku ntanshi, abaume na banakashi abatiina Lesa bakabombako umulimo wa kwalula isonde ukuba paradaise no kwafwa abantu iminshipendwa abakabuuka ukusambilila pali Yehova. Ilyo tulelolela ukuti ifi fyonse fikacitike, lekeni tutwalilile ukulabombela Lesa “no mutima umo.”—Sefa. 3:9.