1-3. Mafya nshi abasambi ba kwa Yesu bakwete mu mulimo wa kubila imbila nsuma ku “nko shonse”?

UMULIMO Yesu Kristu apeele abasambi bakwe walikulile. Abebele ukuti: “Kabiyeni, kalengeni aba nko shonse ukuba abasambi.” Ilyo balebomba uyu mulimo, tapakokwele ‘imbila nsuma iya bufumu yalibililwe ku bantu bonse aba pe sonde.’—Mat. 24:14; 28:19.

² Abasambi balitemenwe Yesu ne mbila nsuma. Lelo nalimo baletwishika ifyo baali no kubomba uyu mulimo. Pantu na kuba bali fye abanono. Pali iyi nshita, Yesu uo balebilapo ukuti Mwana wa kwa Lesa alifwile. Abasambi bakwe balebamona ukuti baali “abantu abashasambilila kabili abantu yaweyawe.” (Imil. 4:13) Lelo baali no kulabila imbila nsuma iyacindeme sana ukucila ifisambilisho ifyo bashimapepo abo abantu bacindike kabili abasambile ifya ntambi ishaliko kale sana balesambilisha. Abasambi tababacindike ku mwabo. Kabili Abena Israele bali fye abanono sana nga kubalinganya ku buteko bwa bena Roma ubwalumbwike!

³ Na kabili, Yesu alisokele abasambi bakwe ukuti  bakabapata no kubacusha no kuti bamo bakabepaya fye no kubepaya. (Luka 21:16, 17) Abantu baali no kulababepesha, kwali no kuba bakasesema babufi, na bantu abengi baali no kuba bampulamafunde. (Mat. 24:10-12) Nangu ca kuti abantu baali no kutemwa imbila nsuma iyo balebila, bushe abasambi baali no kubila shani ukufika na “ku mpela ya pano isonde”? (Imil. 1:8) Amafya ya musango uyu yali no kulenga abasambi balemona ukuti uyu mulimo walyafishe sana ukubomba!

4. Bushe abasambi bakubalilapo babombele shani umulimo wa kubila imbila nsuma?

⁴ Nangu ca kuti abasambi balishibe ukuti baali no kukwata amafya ayengi, baali abacincila mu mulimo wa kubila imbila nsuma mu Yerusalemu, Samaria na mu ncende shonse isha pe sonde. Nangu abasambi balikwete amafya, mu myaka fye 30 balibilile imbila nsuma ku “cibumbwa conse ica mwi samba lya muulu” ne mbila nsuma ‘yaletwala ifisabo kabili yalisalangene pano calo ponse.’ (Kol. 1:6, 23) Ku ca kumwenako: Pa mulandu wa fyo umutumwa Paulo alandile no kucita pa cishi ca Kupro, fyalengele umulashi umwina Roma Sergius Paulus ‘ukusumina, pantu alipapile pe sambilisho lya kwa Yehova.’—Belengeni Imilimo 13:6-12.

5. (a) Finshi Yesu alaile abasambi bakwe? (b) Ukulingana ne fyo ifintu fyali mu nshita ya batumwa, finshi bamo balandapo?

⁵ Abasambi ba kwa Yesu balishibe ukuti tabali no kubila imbila nsuma ku maka yabo abene. Yesu alandile ukuti akaba nabo kabili umupashi wa mushilo wali no kubafwa. (Mat. 28:20) Na kabili ifyo ifintu fyali pali ilya nshita, fyalengele umulimo wa kubila imbila nsuma ukubombwa bwino. Icitabo cimo (Evangelism in the Early Church) citila: “Nalimo ukutula fye na kale takwaba inshita iisuma iyacila pa nshita ya batumwa ilyo icilonganino cipya cali no kutendeka. Kabili mu myaka ya ba 100 C.E. Abena Kristu basumine ukuti Lesa e walengele ukuti ifintu fibe bwino pali ilya nshita pa kuti icilonganino ca Bwina Kristu citendeke.”

6. (a) Finshi twalasambilila muli cino cipande? (b) Finshi tukasambilila mu cipande cikonkelepo?

⁶ Baibolo tayalanda ifyo Lesa acitile pa fyalecitika mu nshita ya batumwa pa kuti umulimo wa kubila imbila nsuma ubombwe bwino. Lelo icishinka ca kuti: Yehova alefwaya ukuti imbila nsuma ibilwe, Satana ena talefwaya. Muli cino cipande, twalalanda pali fimo nalimo ifyalengele ukuti umulimo wa kubila wanguke mu nshita ya batumwa ukucila ifyo caali pa nshita shimbi. Mu cipande cikonkelepo, tukasambilila pa ficitika muno nshiku ifyalenga ukuti tulebila imbila nsuma na ku mpela ya pano isonde.

7. Bushe inshita ya Pax Romana yali ni nshita nshi, kabili mulandu nshi yacindamine?

⁷ Kuti twatila imitekele ya bena Roma yalilengele Abena Kristu ukubomba bwino umulimo wa kubila imbila nsuma. Ku ca kumwenako, kwali inshita ya Pax Romana nelyo inshita ya mutende wa bena Roma. Imitekele ya bena Roma yalengele kwaba umutende mu ncende shonse isho baleteka. Limo limo kwaleba “inkondo mupepi no kutali” nga filya Yesu asobele. (Mat. 24:6) Abashilika ba bena Roma balyonawile Yerusalemu mu 70 C.E., kabili kwaleba inkondo mu mipaka ya calo ca bena Roma. Imyaka nalimo 200 ukutula apo Yesu afwilile, mwali umutende mu fyalo fyaletekwa na bena  Roma. Icitabo cimo citila: “Takwabala akuba umutende pa nshita iitali nge yi, kabili takwakabale akuba inshita abantu bakekala mutende nge fi.”

8. Bushe inshita ya mutende yayafwile shani Abena Kristu bakubalilapo?

⁸ Origen uwasambilile sana ifya mapepo, uwaliko mu myaka ya ba 200 C.E., alembele ukuti: “Akuba amabufumu ayengi nga calengele ifyo Yesu alesambilisha ukukanasalangana mu ncende ishingi pantu abantu konse fye nga baleingila ubushilika pa kuti balecingilila icalo cabo. . . . Lelo, ifyo Yesu asambilishe nga fyalyafwile abantu ukuba aba mutende no kukanabwesesha ububi pa bubi nga ca kuti fye ifintu mu calo conse fyalyalwike na bantu bonse baba no mutima uwafuuka ilyo balelolela ukwisa kwa kwa Yesu.” Abalebila imbila nsuma balebacusha ilyo abena Roma baleteka, lelo bali aba mutende kabili umutende walengele ukuti balebomba bwino umulimo wa kubila.—Belengeni Abena Roma 12:18-21.

9, 10. Mulandu nshi abasambi bashalekwatila amafya nga bali pa bulendo ilyo abena Roma baleteka?

⁹ Pa kubila imbila nsuma, Abena Kristu balepita mu misebo iyo abena Roma bapangile. Ubuteko bwa bena Roma bwalikwete abashilika aba maka abalecingilila abo bwaleteka kabili balebomba bwino. Pa kuti abashilika baleenda bwangu, abena Roma balipangile imisebo iisuma apo balishibe bwino ifya kupanga imisebo. Bainjiniya abena Roma, balipangile imisebo iyalepele ukucila pa makilomita 80,000 iyaile mu fitungu fyonse. Iyi misebo yapitile mu mpanga, mu fiswebebe, na mu mpili.

¹⁰ Ukulunda pa misebo bapangile, abena Roma balikwete imimana iikalamba ne inono iyo baleendapo na mato nalimo amakilomita 27,000. Amato ya bena Roma yaleya mu ncende ishingi umwali ifyabu. Kanshi Abena Kristu baleya mu ncende ishingi isha bena Roma. Nangu ca kuti kwaleba amafya, umutumwa Paulo na bambi baleya mu ncende sha bena Roma ukwabula ifitupa. Takwali abaleceeceeta abaleisa no kufuma mu calo ca bena Roma. Bampulamafunde baletiina ukubakanda ku bena Roma, kanshi abantu bale-enda fye bwino pa musebo. Abashilika ba pali bemba baleendauka ica kuti kwaleba ukwenda bwino pa menshi ukwabula abapuupu ba pali bemba. Nangu ca kuti Paulo alibundile pa miku iingi kabili kwali amafya na yambi pali bemba, Amalembo tayalanda ukuti ilyo Paulo aleenda pa menshi alesanswa na bapuupu ba pali bemba.—2 Kor. 11:25, 26.

11. Mulandu nshi uo abasambi balelandila iciGriki?

¹¹ Ululimi lwa ciGriki nelyo ulwa ciKoini ulo abantu abengi balelanda lwalengele abali mu cilonganino ukulaumfwana no kwikatana. Ukucimfya kwa kwa Alekisanda Mukalamba kwalengele abantu abengi ukulalanda no kulaumfwa iciGriki. Kanshi ici calengele ukuti ababomfi ba kwa Lesa balebila imbila nsuma ku bantu abalekanalekana. Na kabili abaYuda abaleikala mu Egupti balipilibwile Amalembo ya ciHebere mu ciGriki. Abantu abengi balishibe aya Amalembo ayo baleita ati Septuagint, kabili abasambi bakubalilapo aba kwa Kristu baleyabomfya sana pa kubila imbila nsuma. Na kabili Abena Kristu balebomfya iciGriki pa kulemba Amalembo. IciGriki  calikwete amashiwi ayengi kabili ayasuma ayo balebomfya pa kulondolola amalembo.

12. (a) Bushe codex ni cinshi, kabili mulandu nshi uo yabelele bwino ukucila ifimfungwa? (b) Ni lilali Abena Kristu batendeke ukubomfya sana codex?

¹² Bushe Abena Kristu balebomfya shani Amalembo pa kubila imbila nsuma? Ifimfungwa fyalyafishe ukufibomfya, pantu kwaleba ukufuungulula no kupomba kabili ilingi line balelemba fye ifyebo ku lubali lumo. Ku ca kumwenako, ifyebo fyaba mwi buuku lya kwa Mateo kuti fyaisusha icimfungwa conse. Lelo pa numa kwaishileba ibuuku ilyo baleita ati codex, ilyakwete amapepala ayo balebilila pamo. Pa kubelenga abantu balekupukula no kusanga bwangu Ilembo ilyo balefwaya ukubelenga. Nangu ca kuti tacaishibikwa bwino ilyo Abena Kristu batendeke ukubomfya codex, icitabo cimo citila: “Abena Kristu balebomfya sana codex muli ba 100 C.E., kanshi iyi codex yaliko ilyo umwaka wa 100 A.D. ushilafika.”

13, 14. (a) Bushe Paulo abomfeshe shani insambu akwete isha kuba umwina Roma? (b) Bushe amafunde ya bena Roma yayafwile shani Abena Kristu?

¹³ Amafunde ya bena Roma yalebomba mu ncende shonse isho abena Roma baleteka, kabili aya amafunde yalecingilila no kulenga abena Roma ukuba ne nsambu sha kucita ifintu fimo. Pa tushita utwingi Paulo alibomfeshe insambu isho akwete ishakuba umwina Roma. Ilyo umutumwa Paulo balefwaya ukumuuma fikoti mu Yerusalemu, aipwishe umushilika wa bena Roma ukuti: “Bushe imwe mwalisuminishiwa ukuuma umwina Roma ifikoti uushilapingulwa?” Tabasuminishiwe. Ilyo Paulo alandile ukuti mwina Roma “abapene bamuume ifikoti balimutalwike; no mukalamba wa bashilika alitiinine pa kwishiba ukuti [Paulo] mwina Roma no kuti e o akakile.”—Imil. 22:25-29.

¹⁴ Apo Paulo aali mwina Roma, calengele ukuti ifunde lya bena Roma limucingilile ilyo balemucusha mu Filipi. (Imil. 16:35-40) Mu Efese, kalemba wa musumba atalalike ibumba pa kubeba ukutwala umulandu ku cilye ca musumba. (Imil. 19:35-41) Ilyo Paulo aali mu Kaisarea abomfeshe ifunde lya bena Roma pa kuti bamutwale kuli Kaisare icalengele  acingilile imbila nsuma. (Imil. 25:8-12) Kanshi ifunde lya bena Roma lyalengele ukuti Paulo ‘acingilile no kukosha imbila nsuma ukulingana ne funde.’—Fil. 1:7.

15. Bushe abaYuda ba mu nshita ya batumwa basalangene ukufika kwi?

¹⁵ Cimbi naco icalengele ukuti Abena Kristu babombe bwino umulimo wa kubila imbila nsuma, nico abaYuda balisalangene mu ncende shonse isho abena Roma baleteka. Imyaka iingi ilyo abaYuda bashilasalangana, balisendelwe muli bunkole ku bena Asiria e lyo pa numa balisendelwe muli bunkole ku bena Babiloni. Ku kutendeka kwa mwaka wa 400 B.C.E., abaYuda bamo baleikala mu fitungu 127 ifyo abena Persia baleteka. (Este. 9:30) Ilyo Yesu aali pe sonde, kwali abaYuda abaleikala mu Egupti na mu ncende shimbi isha ku North Africa, e lyo na mu Greece, Asia Minor na mu Mesopotamia. Caishibikwa ukuti bantu 60,000,000 abo abena Roma baleteka, pa bantu 14 paleba umuYuda umo. Konse uko abaYuda baleya, balebila imbila nsuma.—Mat. 23:15.

16, 17. (a) Bushe abashali abaYuda banonkelemo shani muli filya abaYuda basalangene? (b) Finshi ifyo abaYuda balecita ifyo na basambi batendeke ukucitako?

¹⁶ Apo abaYuda balisalangene sana, abashali abaYuda abengi balishibe Amalembo ya ciHebere. Balisambilile ukuti kwaba fye Lesa wa cine umo kabili balisambilile ukuti ababomfi ba kwa Lesa bafwile ukuba ne mibele isuma. Na kabili Amalembo ya ciHebere yalanda sana pa kusesema kwa kwa Mesia. (Luka 24:44) AbaYuda na Bena Kristu balishibe ukuti Amalembo ya ciHebere yali Cebo ca kwa Lesa, ne ci calengele ukuti Paulo aleshimikila imbila nsuma ku batemwa ubulungami pa kulanda pa fyo baletemwa ukumfwa. Kanshi Paulo aleingila lyonse mu masunagoge ya baYuda kabili alelanshanya na bo Amalembo.—Belengeni Imilimo 17:1, 2.

¹⁷ AbaYuda balelongana lyonse mu masunagoge nelyo pa fifulo fya pa nse ifyo balekumaninapo. Baleimba inyimbo, balepepa, kabili balelanshanya na Malembo. Na muno nshiku mwine Abena Kristu balacita fimo fine ilyo balelongana.

18, 19. (a) Bushe ifyacitike mu nshita ya batumwa fitusambilisha cinshi? (b) Bushe ifi twalandapo fyalenga muleumfwa shani pali Yehova?

¹⁸ Kwali ifingi ifyalengele ukuti abasambi babombe bwino umulimo wa kubila imbila nsuma. Umutende wa bena Roma (Pax Romana), imyendele iisuma, ululimi ulo abantu balelanda sana, amafunde ya bena Roma, e lyo no kusalangana kwa baYuda fyalengele ukuti abasambi ba kwa Yesu babombe bwino umulimo Lesa abapeele uwa kubila imbila nsuma.

¹⁹ Imyaka iingi ilyo ifi fishilacitika, umu Griki uwasambilile amano ya buntunse Plato, alandile ukuti: “Calyafya ukwishiba uwapangile ifintu kabili wishi wa bubumbo bonse, nangu ca kuti twalimusangile, kuti cayafya ukwebako bambi pali ena.” Lelo Yesu atile: “Ifyo abantu bengafilwa ukucita, Lesa ena kuti aficita.” (Luka 18:27) Kabumba wa fintu fyonse afwaya abantu ukuti bamwishibe. Na kabili Yesu aebele abasambi bakwe ati: “Kalengeni aba nko shonse ukuba abasambi.” (Mat. 28:19) Te kuti cafye ukubomba uyu mulimo, Yehova nga aletwafwa. Icipande cikonkelepo cikatwafwa ukwishiba ifyo uyu mulimo ulebombwa muno nshiku.