1. Mafya nshi ayo Abena Kristu bakwata muno nshiku pa kubila imbila nsuma?

ABASAMBI BA BAIBOLO * abaliko mu myaka yaba 1800 na 1900 balikwete amafya ayengi. Nga filya caali ku Bena Kristu mu nshita ya batumwa, abasambi ba Baibolo balebila imbila nsuma iyo abantu abengi basuula. Baali abanono, kabili abantu balebamona ukuti bantu abashasambilila sana. Na kabili, inshita shimo balecula pa mulandu wa “cipyu icikalamba” ica kwa Satana Kaseebanya. (Ukus. 12:12) Kabili baali no kulabomba uyu mulimo mu “nshiku sha kulekelesha,” umwaba “inshita ishayafya nga nshi.”—2 Tim. 3:1.

2. Finshi Yehova acita pa kuti umulimo wa kubila imbila nsuma ulebombwa bwino?

² Muno nshiku, Yehova afwaya ukuti ababomfi bakwe balebila sana imbila nsuma, kabili takuli nangu cimo icingalesha ukufwaya kwa kwe ukufikilishiwa. Nga filya alubwile abena Israele mu Babiloni, Yehova alilubula ababomfi bakwe muno nshiku ukufuma  muli “Babiloni Mukalamba,” ukupepa konse ukwa bufi. (Ukus. 18:1-4) Ifyo atusambilisha filatuwamina, alitupeela umutende, kabili alatwafwa ukusambilishako bambi icine. (Belengeni Esaya 48:16-18.) Ici tacilolele mu kuti Yehova aleshiba ifya ku ntanshi pa kuti fye alenge fyafwilishe umulimo wakwe uwa Bufumu. Fimo ificitika mu calo filenga tulebomba bwino umulimo wa kubila imbila nsuma, lelo ni Yehova fye e utwafwa ukushipikisha ilyo abalwani baletucusha na lintu tuli na mafya ayalenga ukuti cafye ukubila iyi mbila nsuma muli cino calo ico Satana ateka.—Esa. 41:13; 1 Yoh. 5:19.

3. Bushe “ukwishiba kwine kwine” kwafula shani?

³ Yehova aebele kasesema Daniele ukusobela ukuti, “ukwishiba kwine kwine kukafula” mu nshita ya ku mpela. (Belengeni Daniele 12:4.) Yehova alyafwile abasambi ba Baibolo ukumfwikisha icine icacindama ica mu Malembo ico pa myaka iingi abaita ukuti Bena Kristu bafiisa mu fisambilisho fyabo. Pali nomba Yehova alebomfya abantu bakwe ukulenga icine ukwishibikwa ku bantu abalekanalekana kabili tulemona ifyo ukusesema kwa kwa Daniele kulefikilishiwa. Mupepi na bantu 8,000,000 balisambilila icine kabili balecisabankanya isonde fye lyonse. Finshi ifyalenga ukuti umulimo wa kubila ulebombwa bwino?

4. Bushe amaBaibolo yafulile shani mu myaka ya ba 1800?

⁴ Cimo icalenga ukuti tulebila imbila nsuma bwino ni co kwaliba amaBaibolo ayengi. Pa myaka iingi, bashimapepo ababa mu mipepele yabatila Bena Kristu balafupuula no kukaanya abantu ukubelenga Baibolo, kabili baleipaya na bakapilibula bamo aba Baibolo. Lelo mu myaka yaba 1800, utubungwe twa Bible society twalengele kwaba Baibolo yonse nelyo Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki mu ndimi nalimo 400. Ilyo imyaka ya ba 1800 yalepwa, abantu abengi balikwete Baibolo lelo taishibe bwino bwino ifyo isambilisha.

5. Mulimo nshi Inte sha kwa Yehova babomba mu kusabankanya Baibolo?

⁵ Abasambi ba Baibolo balishibe ukuti balikwete umulimo wa kubila imbila nsuma, kabili balebombesha ukulondolwela abantu ifyo Baibolo isambilisha. Na kabili ababomfi ba kwa Yehova balebomfya no kusabankanya amaBaibolo ayalekanalekana. Nomba ukutula mu 1950, balisabankanya Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya, yonse fye nelyo Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki mu ndimi ukucila pali 120. Lelo Baibolo iyapitulukwamo iya ciNgeleshi iya mu 2013 ikalenga umulimo wa kupilibula ukwanguka. Kanshi ukubomfya Baibolo iyayanguka ukumfwa no kubelenga kukalenga tulebomba bwino umulimo wa kubila imbila nsuma.

6, 7. (a) Bushe inkondo ishacitika mu calo conse shafula shani? (b) Bushe umutende uwaba mu fyalo fimo walenga shani ukuti tulebila bwino imbila nsuma?

⁶ Nalimo kuti mwayipusha ukuti, ‘Bushe mutende nshi uwaba mu calo?’ Ku ca kumwenako, mu myaka yaba 1900, abantu abengi sana balifwile pa mulandu wa nkondo, maka maka mu nkondo shibili ishikalamba ishacitike. Lelo mu 1942 ilyo kwali Nkondo ya Calo Iyalenga Bubili, ba Nathan Knorr abaletungulula Inte sha kwa Yehova, balandile ilyashi pa kulongana kwa citungu ilyaleti “Peace—Can It Last?” (“Bushe Umutende Ukatwalilila”?) Ba Knorr balandile pa bushininkisho bwaba mwi buuku lya Ukusokolola icipandwa 17 ubwa kuti inkondo iyaliko tayali no kulenga kwaba Armagedone, lelo yali no kulenga kwaba inshita ya mutende.—Ukus. 17:3, 11.

 ⁷ Ilyo inkondo ya calo iyalenga bubili yapwile takwali sana umutende. Ukulingana ne lyashi limo, ukutula mu 1946 ukushinta mu 2013 inkondo 331 e shacitika mu calo kabili abantu abengi sana balifwa. Muli iyi myaka ilyo kwali inkondo, mu fyalo ifingi mwali umutende, na bantu ba kwa Yehova balibombeshe ukubila imbila nsuma. Finshi fyacitika? Mu 1944, bakasabankanya ba mbila nsuma iya Bufumu bali fye abanono ica kuti tabafikile na 110,000 mu calo conse. Pali nomba, bakasabankanya balifika 8,000,000! (Belengeni Esaya 60:22.) Ala tufwile ukulatasha sana pa kulabila imbila nsuma mu calo umwaba umutende!

8, 9. Finshi fyalenga ukuti imyendele yanguke, kabili fyatwafwa shani mu mulimo wesu?

⁸ Imyendele iisuma ilenga ukuti umulimo wa kubila imbila nsuma ulebombwa bwino. Muli ba 1900 ninshi palipita ne myaka 21 ukutula apo Ulupungu lwa kwa Kalinda lwatendeke ukupulintwa, kwali fye imyotoka 8,000 mu United States, kabili kwali fye imisebo inono iyali iisuma. Muno nshiku kwaba imyotoka mupepi na mabilioni yabili mu calo conse kabili kwaliba ne misebo iisuma iingi. Imyotoka ne misebo filalenga tuleya mu kubila imbila nsuma ku bantu abekala mu ncende ishabela ukutali. Lelo nangu ca kuti tatwakwata imyendele iisuma kabili tulenda intamfu iitali pa kuya mu kubila, tulabombesha mu mulimo wa kupanga abasambi.—Mat. 28:19, 20.

⁹ Na fimbi ifyalekalekana ifibomfiwa ku kwendelamo na fyo fyalitwafwa sana mu mulimo wesu. Ifimbayambaya, ingalaba, na mashitima filatwafwa ukutwala impapulo na ku ncende ishabela ukutali mu milungu fye iinono. Ukwendela mu ndeke kulalenga bakangalila ba muputule, ababa muli Komiti ya Musambo, bamishonari, na bamunyinefwe bambi ukwenda bwino ukuya ku kulongana kwa citungu nelyo ku kubomba imilimo ya kwa Lesa. Na kabili, ababa mwi Bumba Litungulula na bamunyinefwe bambi ukufuma ku maoefeshi yakalamba balabomfya indeke pa kuya ku fyalo ifingi ku kuyakoselesha no kusambilisha aba bwananyina. Kanshi ifi kwaba ukulunduluka mu fya myendele calenga abantu ba kwa Yehova ukuba abaikatana.—Amalu. 133:1-3.

10. Cinshi ico twingalandila ukuti ululimi lwa ciNgeleshi e lulimi ulo abantu balanda sana?

¹⁰ Mu nshita ya batumwa, abantu abengi abo abena Roma baleteka balelanda iciKoine nelyo iciGriki. Bushe muno nshiku kwaliba ululimi ulo abantu abengi balanda?  Abengi batila, iciNgeleshi e co abantu abengi balanda. Icitabo cimo (English as a Global Language) citila: “Abantu abengi mu calo balalanda nelyo balomfwa bwino iciNgeleshi.” Ululimi lwa ku calo cimbi ulo abantu basambilila sana ciNgeleshi, balalubomfya mu fyalo ifingi mu makwebo, mu fikansa fya calo, mu fya sayansi na mu fyakupangapanga.

11. Bushe ululimi lwa ciNgeleshi lwalenga shani ukupepa kwa cine ukulunduluka?

¹¹ Ifi abantu abengi balanda iciNgeleshi, calenga ukupepa kwa cine ukulunduluka. Pa myaka iingi, Ulupungu lwa kwa Kalinda ne mpapulo shimbi ishilanda pali Baibolo shalepulintwa mu ciNgeleshi. IciNgeleshi e lulimi ulo balanda pa maofeshi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova. Kabili ululimi lwa ciNgeleshi elo babomfya pa kusambilisha abasambi pe sukulu lya Watchtower Educational Center mu Patterson ku New York, mu U.S.A.

12. Ni mu ndimi shinga ababomfi ba kwa Yehova bapilibwila impapulo ishilanda pali Baibolo, kabili bushe ifya kupangapanga fyalenga shani ukuti uyu mulimo ulebombwa bwino?

¹² Apo twalikwata umulimo wa kubila imbila nsuma iya Bufumu ku nko shonse, twalipilibula impapulo shesu mu ndimi 700. Ukulunduluka mu fya makompyuta, ukubikako na programu yapangwa iya pa kompyuta iyo beta ukuti MEPS (Multilanguage Electronic Publishing System), fyalitwafwa ukulabomba bwino umulimo wa kupekanya impapulo. Uku kulunduluka kwalenga tulebila imbila nsuma iya Bufumu kabili kwalitwafwa ukuba abaikatana. Lelo icalenga ukuti twikatane ni co tulanda ululimi ulwacindama “ululimi ulwine lwine,” icine icaba mu Baibolo.—Belengeni Sefania 3:9.

13, 14. Bushe amafunde ne fyo ifilye fipingula, fyayafwa shani Abena Kristu?

¹³ Nga filya twalandilepo mu cipande cafumineko, amafunde ya bena Roma yalyafwile Abena Kristu bakubalilapo. Na muno nshiku mwine, amafunde yalafwa Abena Kristu. Ku ca kumwenako, mu United States, umwaba amaofeshi yakalamba, amafunde yalipeela abantu insambu sha kupepa, isha kuilandila ne sha kulongana pamo. Ici calenga ukuti bamunyinefwe mu United States balelongana pamo mu mutende no kulasambilila Baibolo kabili balebako bambi ifyo basambilila ukwabulo mwenso. Lelo limo limo pa kuti bapeelwe insambu shimo isha mwi funde balatwala imilandu ku filye. (Fil. 1:7) Ilyo ifilye finono fyapeele abantu ba kwa Yehova imilandu  mu United States, balitwele umulandu ku cilye cikalamba icabapeele insambu sha kulabila imbila nsuma iya Bufumu.

¹⁴ Na mu fyalo fimbi, ifilye fyalitupeela insambu sha kupepa ne sha kulabila imbila nsuma ku cintubwingi. Mu fyalo fimbi, ifilye fyalikaana ukutupeela insambu, lelo twalitwala imilandu ku filye ifikalamba ifya mu calo. Ku ca kumwenako, mu June 2014, icilye icikalamba ica European Court of Human Rights calitupeele insambu isho ababa mu fyalo fyonse ifyaba mu Council of Europe bakwata, catupeele insambu sha kupepa mu milandu 57. Nangu ca kuti ‘abantu ba mu nko shonse balitupata,’ mu fyalo ifingi ifilye fyalitupeela insambu sha kupepa.—Mat. 24:9.

15. Kulunduluka nshi ukwabako mu fya kupulinta, kabili uku kulunduluka kwalenga shani tulebomba bwino umulimo?

¹⁵ Ifi kwaba ukulunduluka muli fimashini fya kupulintilako kwalenga twalabomba bwino umulimo wa kubila imbila nsuma mwi sonde lyonse. Mashini ya kupulintilako iyo ba Johannes Gutenberg bapangile mu 1450 yalibombele pa myaka iingi kabili kwali fye ukwaluka ukunono mu fyo yalebomba. Mu myaka 200 iyapita, kwaliba ukwaluka mu fyo bapanga fimashini fya kupulintilako. Fimashini ifikalamba, ifipulinta bwangu impapulo, kabili ifibomba bwino fyalipangwa. Pa kupanga amapepala na mabuuku kuba fye ukubomfya indalama ishinono. Pa kuti umulimo wa kupulinta ulebombwa bwangu ne mpapulo shilekwata ifikope ifisuma, twalileka ukubomfya fimashini fya kale lelo tubomfya fimashini ifipya ifibomba bwino. Bushe ifi fyonse fyalenga shani umulimo wesu ukulunduluka? Ilyo Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa kubalipo lwafumine mu July 1879, lwapulintilwe fye amakope 6,000, tamwali ifikope kabili lwali fye mu ciNgeleshi. Pali lelo, apapitile nomba ne myaka 136, Ulupungu lwa kwa Kalinda lulapulintwa mu makope ukucila pali 50,000,000 kabili lulasabankanishiwa. Mulaba ifikope ifimoneka bwino kabili lulapulintwa mu ndimi ukucila pali 200.

16. Finshi fimo ifyo bapanga ifitwafwa ukulabila imbila nsuma isonde lyonse? (Moneni icikope icili pa ntendekelo ya cino cipande.)

¹⁶ Tontonkanyeni pali fimo ifyo bapangile mu myaka 200 iyapita ifyo abantu ba kwa Lesa babomfya mu kubila imbila nsuma. Natulanda pa mashitima, imyotoka, ne ndeke, lelo kwaliba na macinga, bamashini bakutaipilako, bamashini bakulembelako impapulo sha bashimona, amatelegrafu, amafoni, amakamera, amatepu ya kukutikako na mavidio, amaradio, amaTV, amafilimu umushaba amashiwi, amakompyuta, na Intaneti. Ifi fyonse fyalitwafwa mu nshila shalekanalekana ukubomba bwino umulimo wa kupanga abasambi. Nga filya Baibolo yalanda ukuti abantu ba kwa Yehova ‘bakoonka umukaka wa nko,’ tulabomfyako ifyo inko shapanga pa kupanga amaBaibolo ne mpapulo ishilanda pali Baibolo mu ndimi ishingi.—Belengeni Esaya 60:16.

17. (a) Bushe ifi tubomba bwino umulimo bushininkisho bwa cinshi? (b) Cinshi ico Yehova atusuminishisha ukuti ‘tulebombela pamo nankwe’?

¹⁷ Ukwabula no kutwishika, Lesa alitupaala. Na kuba Yehova tashintilila pali ifwe pa kuti ukufwaya kwakwe kufikilishiwe. Lelo, Shifwe wa ku muulu uwa kutemwa alitusuminisha ‘ukulabombela pamo nankwe,’ pa kuti tulelanga ukuti twalimutemwa kabili twalitemwa na abantu banensu. (1 Kor. 3:9; Marko 12:28-31) Kanshi lekeni tulebomfya bwino ishuko twakwata ilya kubilisha imbila nsuma iya Bufumu, umulimo uwacindamisha pe sonde. E ico, lyonse natuleesha na maka ukulalanga ukuti tulatasha Yehova pa fyo atungulula no kupaala umulimo wesu uwa kusambilisha!