1, 2. Finshi Lesa alecita ku kale, kabili cinshi abantu bamo muno nshiku batontonkanya nga balwala?

NGA ca kuti mwalilwelepo sana, mufwile mwaleyipusha amuti, ‘Bushe nkapola?’ E lyo nga lupwa lwenu nelyo umunenu alilwala, mufwile mulasakamana nga ca kuti akapola. Bonse fye tatufwaya ukulwala, kabili tatufwaya nabo twatemwa balelwala. Baibolo yalilanda pa bantu bamo abalwele abalefwaya ukwishiba nga ca kuti bali no kupola. Ku ca kumwenako, Imfumu Ahasia, umwana wa kwa Ahabu na Yesebele, alisakamene sana, taishibe nga ca kuti ali no kupola ilyo aicenene. Imfumu Ben-hadadi iya ku Siria nayo yalilwele kabili yalefwaya ukwishiba nga ca kuti yali no kupola.—2 Ishamfumu 1:2; 8:7, 8.

² Baibolo yalilanda no kuti ku kale Yehova limo aleposha abantu mu cisungusho, kabili alebomfya na bakasesema bakwe ku kubuusha abantu bamo abafwile. (1 Ishamfumu 17:17-24; 2 Ishamfumu 4:17-20, 32-35) Muno nshiku, abantu abalwala nalimo balayipusha nga ca kuti Lesa kuti abaposha nge fyo aleposha abantu ku kale.

3-5. Maka nshi Yehova na Yesu bakwata, kabili fipusho nshi twalalanshanyapo?

 ³ Yehova alikwata amaka pa bumi bwa bantu. Alilwalike abantu bamo ku kale pamo nga Farao uwaliko mu nshiku sha kwa Abrahamu, e lyo na Miriamu nkashi ya kwa Mose. (Ukutendeka 12:17; Impendwa 12:9, 10; 2 Samwele 24:15) Kabili ilyo abena Israele balekele ukukonka amafunde yakwe, alibaleteele “ubulwele bonse ne cikuko conse.” (Amalango 28:58-61) Pa nshita imbi, Yehova alicingilile abantu bakwe ku malwele. (Ukufuma 23:25; Amalango 7:15) Aliposeshe fye na bantu bamo abalwele. Ku ca kumwenako, aliposeshe Yobo uwalwele sana ica kuti alefwaya fye no kufwa.—Yobo 2:7; 3:11-13; 42:10, 16.

⁴ Twalishininkisha ukuti Yehova alikwata amaka ya kuposha abalwele. Yesu na o wine alikwata amaka ya kuposha abalwala. Ilyo ali pano calo, aleundapa abalwele amalwele pamo nga ifibashi, cipumputu no bulebe. Aleshibula na menso ya mpofu. (Belengeni Mateo 4:23, 24; Yohane 9:1-7) Ifipesha amano ifyo Yesu alecita, filenga tulefwaisha ukuba mu calo cipya umo akatucitila ifintu ifisuma. Mu calo cipya “takuli umwikashi uukatila: ‘Nindwala.’”—Esaya 33:24.

⁵ Bushe nga twalwala sana, tufwile ukwenekela Yehova nelyo Yesu ukutuposha mu cipesha amano? Finshi tufwile ukutontonkanyapo nga tulefwaya ukusala inshila ya kundapilwamo?

6. Finshi Baibolo yalanda pa fipesha amano ifyo Abena Kristu mu nshita ya batumwa balecita?

⁶ Mu nshita ya batumwa, Yehova alisubile Abena Kristu no mupashi wa mushilo kabili bamo pali aba alibapeele amaka ya kucita ifipesha amano. (Imilimo 3:2-7; 9:36-42) Ku ca kumwenako, baleposha abalwele kabili balelandila na mu ndimi ishalekanalekana. (1 Abena Korinti 12:4-11) Lelo pa numa, ukucita ifipesha amano kwalipwile nga fintu Baibolo yasobele. (1 Abena Korinti 13:8) Kanshi muno nshiku nga twalwala, tatufwile ukwenekela Lesa ukutuposha nelyo ukuposha abatemwikwa besu mu cipesha amano.

7. Bushe amashiwi ayaba pa Amalumbo 41:3 kuti yatukoselesha shani?

⁷ Lelo nga mwalilwala, Yehova akamusansamusha no ku mutungilila nge fyo acitile ku babomfi bakwe aba ku kale. Imfumu Davidi yalembele ukuti: “Alipaalwa onse uwafwilisha umupiina; Mu bushiku bwa bubi Yehova akamupususha. Yehova akamulinda no kumupususha.” (Amalumbo 41:1, 2) Ilyo Davidi alandile aya mashiwi, taloseshe mu kuti umuntu umusuma uwaleyafwilisha umupiina takafwe. Nomba ni mwi aloseshe? Davidi alondolwele ukuti: “Yehova akamwafwa ilyo ali pa busanshi bwa kulwala kwakwe; Mukamusakamana mu kulwala kwakwe konse.” (Amalumbo 41:3) Yehova  aleshiba bwino bwino ifyo ababomfi bakwe balecula, kabili tabalabako. Alabakosha no kubapeela amano ya kwishiba ifya kucita pa bulwele bwabo. Yehova na kabili apanga umubili wa muntu mu musango wa kuti uleiposha uwine.

8. Ukulingana na Amalumbo 41:4, cinshi Davidi alefwaya ukuti Yehova amucitile ilyo alwele sana?

⁸ Mu Amalumbo 41, Davidi alandile ifyo asakamikwe ilyo alwele nga nshi. Cimoneka kwati pali iyi ine nshita epo umwana wakwe Abishalomu alefwaya ukumupoka ubufumu. Davidi alilwele sana ica kuti takwete na maka ya kucitapo icili conse. Alishibe ukuti icalengele mu lupwa lwakwe mube amacushi ni co alibembwike na Bati-sheba. (2 Samwele 12:7-14) Cinshi Davidi acitile? Apepele ukuti: “Mwe Yehova, mbeleleni uluse. Undapeni umweo wandi, pantu ni mwe nabembukila.” (Amalumbo 41:4) Davidi alishibe ukuti Yehova alimubelele uluse pa lubembu acitile, kabili ilyo alwele ashintilile pali Yehova ukuti amwafwe. Lelo bushe Davidi aleenekela Yehova ukumuposha mu cipesha amano?

9. (a) Cinshi Yehova acitiile Imfumu Hisekia? (b) Cinshi Davidi alefwaya Yehova ukumucitila?

⁹ Limo Lesa aleposha abantu. Ku ca kumwenako, ilyo Imfumu Hisekia yalwele ubwa kufwa, Yehova aliiposeshe, kabili ailundiileko imyaka 15 iya kwikala pa calo. (2 Ishamfumu 20:1-6) Davidi ena taleenekela ukuti Lesa ali no ku muposha mu cipesha amano. Aleenekela Lesa ukumwafwa nga fintu engafwa “onse uwafwilisha umupiina.” Apo Davidi ali ni cibusa wa kwa Yehova, alimulombele ukuti amwafwe no ku musansamusha ilyo alwele. Alombele no kuti amaka ya kundapa ayo umubili wakwata yabombe pa kuti apole. Na ifwe kuti twalomba Yehova ukuti atwafwe mu nshila imo ine.—Amalumbo 103:3.

10. Cinshi cacitike kuli Trofimu na Epafroditi, kabili cinshi twasambililako?

¹⁰ Mu nshita ya batumwa, te Bena Kristu bonse abaundepwe mu cipesha amano nangu ca kuti umutumwa Paulo na bambi baleposha abalwele. (Belengeni Imilimo 14:8-10.) Umutumwa Paulo aliposeshe wishi kwa Popli uwalwele impepo e lyo no kupolomya umulopa. Paulo “alipepele, alimwikete no kumuposha.” (Imilimo 28:8) Na lyo line Paulo taleposha fye bonse abo aishibe. Ku ca kumwenako, Paulo alikwete umunankwe Trofimu uo alebomba nankwe umulimo wa bumishonari. (Imilimo 20:3-5, 22; 21:29) Lelo ilyo Trofimu alwele, Paulo tamuposeshe. Pa mulandu wa kulwala, Trofimu alifililwe ukutwalilila ukubomba na Paulo, kabili ashele mu Milete pa kuti apole. (2 Timote 4:20) Umbi na o uwalebomba na Paulo uwalwele ni cikanga ne mfwa, ni Epafroditi. Lelo Baibolo tayalanda nga ca kuti Paulo alimuposeshe.—Abena Filipi 2:25-27, 30.

11, 12. Finshi twaishiba pali Luka, kabili afwile aleyafwa shani Paulo?

¹¹ Luka ali ni kondapa, kabili aleenda na Paulo mu mulimo wa bumishonari. (Imilimo 16:10-12; 20:5, 6; Abena Kolose 4:14) Ilyo alebomba na Paulo, afwile alemwafwa nga alwala, e lyo no kwafwako abo balebomba nabo. (Abena Galatia 4:13) Nga filya fine Yesu alandile, “abalwele” e bakabila kondapa.—Luka 5:31.

 ¹² Luka tali fye ni mpanda mano pa fya bumi, lelo ali ni kondapa. Baibolo tayalanda ilyo Luka asambilile ifya kundapa no ko asambilile. Lelo cimoneka kwati asambilile pe sukulu lyali mu musumba wa Laodikea uwali mupepi na ku Kolose. No mulandu wa kuti ilyo Paulo aile ku Kolose, aebele aba bwananyina ukuti kondapa Luka alemuposha pantu balimwishibe sana. Ilyo Luka alembele ibuuku lya Mbila Nsuma ilyainikwa ishina lyakwe, ne buuku lya Imilimo, alilembelemo amashiwi ayo bashing’anga batemwa ukubomfya. Apo ali ni kondapa, mwi buuku lyakwe mwaliba amalyashi ayengi pa fyo Yesu aleposha abantu.

13. Cinshi tufwile ukutontonkanyapo ilyo tatulapanda umuntu amano pa muti engabomfya, nelyo ilyo tatulasumina ukubomfya umuti umo?

¹³ Muno nshiku, bamunyinefwe tabaposha abantu mu cipesha amano. Lelo apo bamunyinefwe balafwaisha ukutwafwa, kuti batupandako amano nga twalwala nangu tatubepwishe ukuti batupandeko amano. Kwena fimo ifyo bengatweba kuti fyaba fye bwino. Ku ca kumwenako, Paulo aebele Timote ukuti alenwako umwangashi uunono pa mulandu wa kuti alikwete ubwafya bwa mu mala. Nalimo icalengele alelwala mu mala mulandu wa menshi ayashaweme ayo alenwa. * (Moneni futunoti.) (Belengeni 1 Timote 5:23.) Lelo tufwile ukucenjela kuli fimo ifyo bengatweba. Natulangilile, uwa bwananyina nalimo kuti atweba ukuti tulebomfyeko umuti uo aishiba, nelyo tulelya nelyo twilalya ifya kulya fimo. Nalimo kuti atweba ukuti uyo muti nelyo ifya kulya, fyalilenga lupwa wakwe uwalwele ubulwele bumo bwine apola. Lelo ici tacipilibula ukuti na ifwe ukuti twapola nga twabomfya uyo muti. Ico tufwile ukwishiba ca kutila, nangu ca kuti abantu abengi balabomfya umuti umo, nalimo kuti waleta amafya yambi nga twaubomfya.—Belengeni Amapinda 27:12.

14, 15. (a) Bantu ba musango nshi tulingile ukucenjelako? (b) Finshi twingasambilila ku mashiwi yaba pa Amapinda 14:15?

¹⁴ Bonse fye tatufwaya ukulwala pantu tufwaya ukulabombela bwino Yehova. Nomba apo tatwapwililika, te kuti tuicingilile ku malwele yonse. Nga twalwala nalimo kuti kwaba inshila ishalekanalekana isha kutundapilamo, kanshi tulingile ukusala imyundapilwe iisuma. Ica bulanda ca kuti, utwampani tumo na bantu bamo kuti balanda ukuti balisanga umuti uwingaposha ubulwele twalwala. Ico bengalandila ifi, ni co bafwaya fye ukupanga indalama. Nalimo kuti batila, abantu abengi balibomfyapo uyu muti kabili no kupola balipola. Nga natulwala kuti twafwaya ukubomfya umuti uuli onse pa kuti fye tumfweko bwino kabili  twifwa. Lelo tatufwile ukulaba ifyo Icebo ca kwa Lesa citupanda amano ukuti: “Uushaishiba atetekela fye fyonse ifyo aumfwa, lelo uwacenjela alalolekesha apo alenyanta.”—Amapinda 14:15.

¹⁵ Nga tuli abacenjela nelyo aba mano, tatwakasumine fye fyonse ifyo umuntu atweba, maka maka uushasambilila pa fya bumi. Tufwile ukuyipusha ukuti: ‘Uyu muntu aleti uyu muti nelyo ifi ifya kulya filafwa sana abantu, nomba bushe ninshininkisha ukuti fyalibafwa? E lyo nangu fyalibafwa, bushe kuti fyangafwa na ine? Bushe mfwile ukwishibilapo na fimbi pali uyu muti, e lyo no kulanda na basambilila pa fya kundapa ubulwele bwandi?’—Amalango 17:6.

16. Finshi tufwile ukutontonkanyapo ilyo tushilapingula inshila ya kundapilwamo?

¹⁶ Nga ca kuti tulefwaya ukusala inshila ya kundapilwamo nelyo ifyo tulingile ukupimisha pa bulwele tukwete, tulingile “ukuba na mano,” nelyo ukuba abacenjela. (Tito 2:12) Ukuba na mano kwalicindama maka maka nga ca kuti tuletwishika inshila balefwaya ukutundapilamo, nelyo inshila balefwaya ukubomfya pa kutupima. Bushe uuletweba ifyo tulingile ukundapwa kuti atulondolwela bwino bwino ifyo bakacita pa kutundapa nelyo pa kutupima? Bushe tuletwishika ifyo atweba? Bushe badokota abengi balisumina ukuti inshila ya kundapilwamo iyo batwebele, nelyo  imipiminwe ilabomba bwino? (Amapinda 22:29) Inga nga ca kuti umuntu atweba ukuti nabasanga umuti uwa kuposha ubulwele twalwala, lelo uyo muti uli ku ncende ya kutali, kabili na badokota tabalawishiba, kuti twacita shani? Bushe kuli ubushininkisho bwa kuti uyu muti ulaposha? Bamo nalimo kuti batweba ukubomfya umuti umuli icishimba, nelyo ifintu fimbi ifyakuma imipashi. Umuti wa musango uyu tawawama, pantu Lesa alitusoka ukuti tufwile ukutaluka kuli fyonse ifya mipashi.—Amalango 18:10-12; Esaya 1:13.

17. Finshi bonse tufwaisha?

¹⁷ Mu nshita ya batumwa, ibumba litungulula lyalitumine kalata ku ba bwananyina mu filonganino ukubeba ifyo balingile ukulatalukako. Muli kalata ibumba litungulula lyalembele, lyalekelesheko na mashiwi ya kuti: “Nga muletalukililako fye kuli ifi fintu, mukabomba bwino. Umutende ube na imwe!” (Imilimo 15:29) Aya amashiwi ya kulekeleshako aya kuti “umutende ube na imwe,” yalanga ukuti tulafwaisha ukulaikala umutende, ukwabula ukulwala.

18, 19. Finshi tulolela ifikacitika mu calo cipya?

¹⁸ Te kuti tuicingilile ku malwele yonse pantu tatwapwililika. Nga twalwala, tatwenekela Yehova ukutuposha mu cipesha amano. Lelo tulalolela icalo cipya umo Lesa akatuposha ku malwele yonse. Pa Ukusokolola 22:1, 2 umutumwa Yohane alandile pa “menshi ya mweo” e lyo na pa “miti ya mweo” iikaposha abantu bonse. Aya mashiwi tayalosha ku miti ya ci muntu iyo twingabomfya ino nshita nga twalwala, nelyo iyo tukalabomfya mu calo cipya ku kutuposha. Lelo yalosha kuli fyonse ifyo Yehova na Yesu bakacita pa kuti tukekale umuyayaya.—Esaya 35:5, 6.

¹⁹ Ala tulafwaisha ukwisaikala mu calo cipya. Nomba pali ino nshita twalishiba ukuti Yehova alitutemwa kabili aleshiba ifyo tumfwa nga tulecula. Nga filya fine Davidi acetekele Yehova, na ifwe bene twalicetekela ukuti nga twalwala, Yehova takatulekeleshe. Akatwalilila ukusakamana bonse aba cishinka kuli ena.—Amalumbo 41:12.