1-3. (a) Mulandu nshi ifyo Lesa atontonkanya e lyo no lulimi alanda fyacilila ifya bantunse? (b) Finshi twalasambilila muli cino cipande?

YEHOVA alefwaya ukuti ifibumbwa na fimbi fibe no bumi e lyo ne nsansa. E ico abumbile bamalaika e lyo pa numa abumba na bantunse. (Amalumbo 36:9; 1 Timote 1:11) Yehova abalilepo ukubumba uo umutumwa Yohane aitile ati “Cebo.” (Yohane 1:1; Ukusokolola 3:14) Yehova aleeba Yesu fyonse ifyo aletontonkanya ne fyaleba mu mutima wakwe. (Yohane 1:14, 17; Abena Kolose 1:15) Umutumwa Paulo alandile ukuti bamalaika nabo balalanda kabili balikwata no lulimi ulo balanda ulwapusana ku ndimi sha bantunse.—1 Abena Korinti 13:1.

² Yehova alishiba fyonse pali bamalaika amabilioni, alishiba na fyonse pa bantunse abo abumba. Alakutika ku mapepo ya bantunse amamilioni pa nshita fye imo, kabili alomfwa ifyo balemulomba nangu ca kuti bapepa mu ndimi ishalekanalekana. Yehova alakutika ku mapepo ya bantu uku ninshi alelanshanya na bamalaika, alebeba ne fyakucita. Icilenga Yehova alecita ifi, ni co ifyo atontonkanya, ululimi lwakwe, e lyo ne fyo aishiba ukulanshanya ne fibumbwa fyakwe fyalicila sana pa lulimi abantunse babomfya e lyo ne fyo batontonkanya. (Belengeni Esaya 55:8, 9.) Kanshi nga alelanshanya na  bantunse, alanda mu nshila iyayanguka pa kuti bomfwe.

³ Muli cino cipande, twalasambilila pa fyo Yehova alanshanya na bantu mu nshila iyayanguka. Twalalanda na pa fyo aalula inshila alanshanishishamo na bantunse ukulingana ne fyo ifintu fili pali iyo nshita.

4. (a) Lulimi nshi Yehova abomfeshe pa kulanda na Mose, Samwele, na Davidi? (b) Finshi fyalembwa mu Baibolo?

⁴ Ilyo Yehova alelanda na Adamu mwi bala lya Edeni, afwile alelanda nankwe mu ciHebere. Pa numa, Yehova alelanda na bantu na bambi pamo nga Mose, Samwele, e lyo na Davidi abalembeleko Baibolo. Nangu ca kuti pa kulemba babomfeshe amashiwi yabo aya ciHebere, ifyo balembele matontonkanyo ya kwa Lesa. Balilembele na pa fyo aleumfwana na bantu bakwe. Ku ca kumwenako, mu Baibolo mwalilembwa ifyo bali ne citetekelo ne fyo batemenwe Lesa. Na kabili mwalilembwa ne filubo ifyo bacitile ne fyo bashali ne cishinka kuli Lesa. Ifi fyonse fyalembelwe ukuti tusambilileko.—Abena Roma 15:4.

5. Bushe Yehova alelanda fye iciHebere pa kulanda na bantu? Londololeni.

⁵ Yehova talelanda fye iciHebere pa kulanda na bantu. Ilyo abena Israele babalubwile mu busha mu Babiloni, bamo balelanda sana iciAramaiki. Nalimo e calengele ukuti Daniele, Yeremia e lyo na Esra balembe ifikomo fimo ifya mu Baibolo mu ciAramaiki. * (Moneni futunoti.)

6. Cinshi calengele bapilibule Amalembo ya ciHebere mu ciGriki?

⁶ Ilyo Alekisanda Mukalamba acimfishe ifyalo ifingi, abantu abengi mu fyalo ifyo acimfishe batendeke ukulanda iciGriki nelyo iciKoini. AbaYuda abengi batendeke ukulanda iciGriki, kabili mu kuya kwa nshita, Amalembo ya ciHebere baliyapilibwilile mu ciGriki. Aya amalembo bayeta ukuti Septuagint, kabili e yo babalilepo ukupilibula mu ciGriki kabili aya Amalembo nayo yalicindama nga nshi. Abasambilila sana pa fya mu Baibolo balanda ukuti iyi Septuagint yapilibwilwe na bantu 72. * (Moneni futunoti.) Bamo pa kupilibula Amalembo ya ciHebere, balepilibula fye amashiwi, tabalepilibula ukulingana ne co balelandapo, lelo bambi te fyo balecita. Na lyo line abaYuda abalelanda iciGriki e lyo na Abena Kristu balisumine ukuti amalembo ya Septuagint yali Cebo ca kwa Lesa.

7. Lulimi nshi ulo Yesu alelanda ilyo alesambilisha abasambi bakwe?

⁷ Ilyo Yesu aali pano calo, afwile alelanda iciHebere. (Yohane 19:20; 20:16; Imilimo 26:14) E lyo nalimo alelanda na mashiwi yamo aya mu ciAramaiki ayo abantu balelanda  sana. Lelo alishibe ne ciHebere ica kale sana ico Mose na bakasesema babomfeshe pa kulemba amalembo ayo balebelenga cila mulungu mu masunagoge. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Imilimo 15:21) Nangu ca kuti abantu balelanda iciGriki ne ciLatini ilyo Yesu ali pano calo, Baibolo tayalanda nga ca kuti Yesu na o alelanda ishi ndimi.

8, 9. Mulandu nshi Abena Kristu abengi balelandila iciGriki, kabili citusambilisha cinshi pali Yehova?

⁸ Abasambi bakubalilapo aba kwa Yesu balelanda iciHebere, lelo ilyo Yesu afwile, batendeke ukulanda indimi shimbi. (Belengeni Imilimo 6:1.) Ilyo imbila nsuma yatwalilile ukusalangana, Abena Kristu abengi balelanda iciGriki ukucila iciHebere. Apo abantu abengi balelanda iciGriki, amabuuku ya Mbila Nsuma, e kutila Mateo, Marko, Luka na Yohane yalembelwe mu ciGriki. * (Moneni futunoti.) Amakalata ayo umutumwa Paulo alembele, ukubikako na mabuuku yambi, na yo yalembelwe mu ciGriki.

⁹ Abalelemba Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu, nga balelemba ifyaba mu Malembo ya ciHebere ilingi line balefumya muli Septuagint. Limo limo amashiwi ayo balefumya muli Septuagint yalepusanako panono na mashiwi babomfeshe mu Malembo ya ciHebere ca kale. Nangu ca kuti abantu abashapwililika e bapilibwile amalembo, ifyo bapilibwile e fyapanga Baibolo iyo twakwata muno nshiku. Ici citusambilisha ukuti Yehova tamona ukuti kwaliba ululimi ulwacindama ukucila ulubiye.—Belengeni Imilimo 10:34.

10. Finshi twasambilila ku fyo Yehova alanda na bantunse?

¹⁰ Natusambilila ukuti Yehova alalanda na bantunse ukulingana ne fyo ifintu fili, kabili tatweba ukuti tufwile fye ukulalanda ululimi lumo pa kuti tumwishibe nelyo ukwishiba ukufwaya kwakwe. (Belengeni Sekaria 8:23; Ukusokolola 7:9, 10.) Natusambilila no kuti Yehova e wapeele umupashi wakwe abalelemba Baibolo, kabili alibasuminishe ukulemba ifyebo ifyo abebele mu mashiwi yabo.

11. Mulandu nshi cishafisha kuli Yehova ukulanda na bantu abalanda indimi ishalekanalekana?

¹¹ Nangu ca kuti abantu balanda indimi ishalekanalekana, tacayafya kuli Yehova ukulanda nabo. Twaishiba shani? Pantu muli Baibolo mwalembwa fye amashiwi ayanono aya mu ciHebere ca kale ayo Yesu alandile. (Mateo 27:46; Marko 5:41; 7:34; 14:36) Yehova alishininkishe ukuti ifyo Yesu alandile fyalembwa no kupilibulwa mu ciGriki, lyena pa numa fyapilibulwa mu ndimi na shimbi. Cimbi icalengele ukuti Icebo ca kwa Lesa cisungililwe ni co abaYuda na Bena Kristu balicikopolwele imiku iingi. Amalembo bakopolwele baliyapilibwilile mu ndimi na shimbi ishingi. Ilyo papitile imyaka nalimo 400 ukutula apo Kristu  afwilile, John Chrysostom alandile ukuti ifyo Yesu alesambilisha balifipilibwilile mu ndimi sha bena Siria, isha bena Egupti, isha bena India, isha bena Persia, isha bena Ethiopia, e lyo na mu ndimi shimbi.

12. Finshi abantu bamo bacitile pa kuti bonaule Baibolo?

¹² Abantu abengi tabalefwaya ukuti Baibolo ipilibulwe, kabili balecusha sana abalepilibula no kusabankanya Baibolo nelyo fye ukwipaya. Ilyo papitile imyaka nalimo 300 ukutula apo Yesu afyalilwe, Kateka umwina Roma Diocletian afumishe icipoope ca kuti bonaule amaBaibolo yonse. Ilyo papitile imyaka nalimo 1,200, William Tyndale atendeke ukupilibula Baibolo mu ciNgeleshi. Alandile ukuti Lesa nga aali no kumusuminisha ukwikala imyaka iingi, aali no kulenga no mulumendo uubomba fye mwi farmu akwishiba sana Baibolo ukucila na bashimapepo. Lelo pa mulandu wa kuti Tyndale balemucusha, alifumine mu England abutukila ku calo cimbi ica mu Bulaya pa kuti atwalilile ukupilibula Baibolo no kupulinta. Nangu ca kuti bashimapepo balyocele amaBaibolo ayengi sana ayo Tyndale apulintile, balifililwe ukoca yonse pantu yalisabankene ku bantu abengi nga nshi. Mu kuya kwa nshita, Tyndale balimukuliike bamocela na pa cimuti. Lelo bashimapepo balifililwe ukoca amaBaibolo yonse ayasalanganine ku bantu, kabili Baibolo apilibwile eyo babomfeshe pa kupilibula Baibolo ya mu ciNgeleshi iyo beta abati King James Version.—Belengeni 2 Timote 2:9.

13. Bushe ifyo bafwailisha pa ma manyuskripiti ya kale aya Baibolo filanga finshi?

¹³ Mu maBaibolo yamo ayo bapilibwile kale sana mwaliba ifilubo ifinono e lyo no bupusano ubunono mu fyo bayapilibwile. Nomba abasambilila sana pali Baibolo balibelenga ama manyuskripiti ayengi nga nshi, ifiputulwa fya ma manyuskripiti, e lyo na maBaibolo ayo bapilibwile kale sana. Ilyo balingenye ifi ifyalembwa fyonse, basangile ukuti paba fye ubupusano ubunono sana mu fikomo fimo fimo ifya mu Baibolo. Lelo amashiwi ya mu Baibolo tayayaluka. Ifi abantu bafwailisha sana pali Baibolo, fyalenga abasambi ba Baibolo bashininkishe ukuti Amalembo ya mushilo yafuma kuli Yehova.—Esaya 40:8. * (Moneni futunoti.)

14. Bushe Baibolo yasabankana shani muno nshiku?

¹⁴ Nangu ca kuti abantu bamo tabalefwaya  ukuti Baibolo ipilibulwe, ino nshita yalipilibulwa mu ndimi ukucila pali 2,800, kabili takwaba icitabo nangu cimo icapilibulwa mu ndimi shafula ifi. Nangu ca kuti abantu abengi tabatetekela Lesa, Icebo cakwe cena calitwalilila ukusabankanishiwa ukucila ifitabo fyonse. AmaBaibolo yamo ayo bapilibula tayayanguka ukubelenga, nelyo fimo ifyo bapilibula tafyalungama sana, lelo ifyalembwa mu maBaibolo ayengi filatupeela isubilo kabili kuti fyalenga twaba no mweo wa muyayaya.

15. (a) Finshi fyayaluka pa mpapulo shesu ukutula mu 1919? (b) Mulandu nshi uo babalilapo ukulembela impapulo shesu mu ciNgeleshi?

¹⁵ Mu 1919, ibumba ilinono ilya basambi ba Baibolo lyalisontelwe ukuba “umusha wa cishinka kabili uwashilimuka.” Pali iyi nshita, umusha wa cishinka ilingi line alelemba impapulo mu ciNgeleshi. (Mateo 24:45) Lelo muno nshiku, impapulo ishilanda pali Baibolo shilapilibulwa mu ndimi ukucila pali 700. Nga filya abantu abengi kale balelanda iciGriki, e fyo caba na muno nshiku, abantu abengi balanda sana iciNgeleshi mu makwebo na mu ma sukulu. E mulandu wine babalilapo ukulembela impapulo shesu mu ciNgeleshi e lyo bashipilibwila mu ndimi shimbi.

16, 17. (a) Ni Baibolo ya musango nshi abantu ba kwa Lesa balingile ukukwata? (b) Cinshi bacitile pa kuti bakwate iyi Baibolo? (c) Cinshi munyinefwe Knorr alefwaisha?

¹⁶ Impapulo shesu lyonse shilanda pa fya mu Baibolo. Pa kubalilapo, abantu ba kwa Lesa balebomfya Baibolo ya King James Version, iyo bapulintile mu 1611. Lelo iciNgeleshi calimo ca kale kabili calikosele ukumfwa. Muli iyi Baibolo ishina lya kwa Lesa lyalimo fye imiku iinono sana, lelo mu ma manyuskripiti ya kale sana ishina lya kwa Lesa e mo lyali imiku iingi. E lyo kabili abalepilibula balilufyenyeko mumo mumo, balilundilemo ne fikomo ifishaba mu ma manyuskripiti ya kale sana. Ifi fine e fyaba na maBaibolo yambi ayo bapilibwila mu ciNgeleshi.

¹⁷ Ifi e fyalengele ukuti abantu ba kwa Lesa bamone ukuti Baibolo iyapilibulwa bwino kabili iyayanguka ukubelenga no kumfwa ilefwaikwa. E ico balipangile komiti iyo beta ukuti New World Bible Translation Committee. Bamunyinefwe abali muli iyi komiti balipilibwile no kusabankanya Baibolo mu mavolyumu nelyo ifiputulwa 6, ukutendekela mu 1950 ukushinta  mu 1960. Volyumu ya kubalilapo baifumishe pa kulongana kwa citungu ukwaliko pa 2 August mu 1950. Pali uku ukulongana, munyinefwe Knorr alandile ukuti abantu ba kwa Lesa balingile ukukwata Baibolo iyapilibulwa bwino kabili iyayanguka ukumfwa iingabafwa ukusambilila icine bwino bwino. Abantu ba kwa Lesa balingile ukukwata Baibolo iyayanguka ukubelenga no kumfwa nga filya amalembo ayo abasambi ba kwa Kristu balembele yali. Ico munyinefwe Knorr alefwaisha ca kuti Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya ikafwe abantu abengi nga nshi ukwishiba Yehova.

18. Cinshi calenga ukuti Baibolo ipilibulwe mu ndimi ishingi?

¹⁸ Ilyo umwaka wa 1963 walefika, ninshi ifyo munyinefwe Knorr alefwaisha fyalicitika, pantu pali iyi nshita ninshi Amalembo ya Calo Cipya aya ciGriki aya Bwina Kristu yalipilibulwa mu ciDutch, mu ciFrench, mu ciGerman, mu ciItalian, mu ciPortuguese, e lyo na mu ciSpanish. Mu 1989, Ibumba Litungulula ilya Nte sha kwa Yehova lyalipangile dipartimenti iipya pa maofeshi yakalamba iyakwafwa bakapilibula ba Baibolo. Lyena mu 2005, Ibumba Litungulula lyalisuminishe abapilibula Ulupungu lwa kwa Kalinda mu ndimi ishalekanalekana ukuti bapilibule Baibolo. E calenga ukuti Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya ipilibulwe mu ndimi ukucila pali 130. Mu ndimi shimo balipilibula Baibolo yonse e lyo mu ndimi shimbi bapilibula fye amalembo ya ciGriki.

19. Cinshi icisuma nga nshi icacitike mu 2013, kabili cinshi tukasambilila mu cipande cikonkelepo?

¹⁹ Ukutula apo Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya iya kubalilapo yafumine mu ciNgeleshi, iciNgeleshi calyaluka. Kanshi yalingile ukupitulukwamo pa kuti balembe amashiwi ayo abantu balanda muno nshiku. Pa 5 na 6 October, mu 2013, abantu 1,413,676 abafumine mu fyalo 31 balikutike ku kulongana kwalenga 129 ukubako cila mwaka. Munyinefwe uwa mwi Bumba Litungulula abilishe ukuti Baibolo iya mu ciNgeleshi iya Amalembo ya Calo Cipya iyo bapitulukamo naifuma. Bamunyinefwe ne nkashi balitemenwe nga nshi, kabili abengi balilukwishe ifilamba ilyo babapeele iyi Baibolo iipya. Ilyo munyinefwe uwalelanda ilyashi alebelenga ifikomo muli iyi Baibolo, bonse balimwene ukuti cine cine iyi Baibolo nayanguka ukubelenga no kumfwa. Mu cipande cikonkelepo, tukasambilila na fimbi pali iyi Baibolo ya mu ciNgeleshi iyo bapitulukamo, ne fyo ilepilibulwa mu ndimi shimbi.