Pashanyeni Icitetekelo Cabo

Alisambilileko Fimo ku Filubo Acitile

YONA talefwaya no kumfwa ici congo mu matwi yakwe. Umwela uukalamba, uwalepuupa walelenga intambo bakakila ku bwato ukupanga icongo, kabili amabimbi yakalamba ayalepuma ku bwato yalelenga ubwato ukulapanga icongo. Nomba icalengele Yona ukutiina sana, kupunda kwa bali mu bwato, e kutila uwale-ensha ubwato na banankwe ilyo balelwisha ukuti ubwato bwibunda. Yona alishininkishe ukuti balya baume bali no kufwa pa mulandu wakwe!

Cinshi calengele Yona ukuba muli ubu bwafya? Alilufyenye nga nshi kuli Lesa wakwe, Yehova. Cinshi acitile? Bushe ifyo alufyenye fyalengele ukuti icibusa cakwe na Lesa cipwe? Ifyasuko kuli ifi fipusho kuti fyatusambilisha ifintu ifingi. Ku ca kumwenako, ilyashi lya kwa Yona lilatwafwa ukwishiba ukuti na bantu abakwata icitetekelo kuti balufyanya, e lyo no kwishiba ifyo bengacita pa kuti batampe ukubombela Lesa na kabili.

Kasesema Uwafumine ku Galili

Ilyo abantu baletontonkanya pali Yona, ilingi line batontonkaya fye pa fyabipa, e kutila filya afililwe ukumfwila Lesa nelyo filya ali nkosamutwe. Lelo fingi twingasambililako kuli Yona. Ibukisheni ukuti Yehova Lesa e wasalile Yona ukuti abe kasesema wakwe. Nga ca kuti Yona tali uwa cishinka nelyo uwalungama, Yehova nga tamusalile ukubomba uyu mulimo wacindama.

Pali 2 Ishamfumu 14:25, balatwebako panono pa nkulilo ya kwa Yona. Afumine ku Gati-hefere, apalepele amakilomita yane ukufuma mu musumba wa Nasareti, umusumba umwaishilekulila Yesu Kristu imyaka mupepi na 800 pa numa. * Yona ali ni kasesema pa nshita Imfumu Yeroboamu II yaleteka imikowa 10 iya bena Israele. Pali iyi nshita ninshi Eliya alifwa kale, na Elisha uwamupyene na o afwile lintu wishi kwa Yeroboamu aleteka. Nangu ca kutila Yehova alibomfeshe balya bakasesema ukupwisha abalepepa Baali, abena Israele na kabili balipondweke ku mufulo fye. Iyi nshita icalo cabo caletungululwa ne mfumu iyalecita “ububi mu menso ya kwa Yehova.” (2 Ishamfumu 14:24) Kanshi umulimo Yona alebomba wali uwakosa kabili ifintu tafyamuwamine nakalya. Lelo nangu cali fyo, alibombele bwino bwino umulimo bamupeele.

Nomba bushiku bumo, ifintu fyalyalwike kuli Yona. Yehova amupeele umulimo, lelo Yona ena amwene kwati wali uwakosa sana. Bushe finshi Yehova aebele Yona ukucita?

“Ima, Kabiye ku Ninebe”

Yehova aebele Yona ukuti: “Ima, kabiye ku Ninebe umusumba uukalamba, no kubila kuli wena ukuti nimona ububi bwabo.” (Yona 1:2) Kuti twaishiba bwangu bwangu icalengele ukuti Yona atiine  ukubomba uyu mulimo. Umusumba wa Ninebe wabelele apali amakilomita 800 ku kabanga ka calo ca Israele, kabili umuntu uulenda na makasa alepwisha umweshi umo uutuntulu pa kuti afike kuli uyu musumba. Lelo ulwendo nangu lwalemoneka kwati lwalyafishe, umulimo ali no kuyabomba kulya wena walicililepo ukwafya. Nga afika ku Ninebe, Yona ali no kubila imbila ya bupingushi iya kwa Yehova ku bena Ashuri, abantu abali abankalwe abaleipaya na bantu. Nga ca kutila abalepepa Lesa tabalepoosa amano ku mbila Yona alebila, bushe ali no kwenekela ukuti abashalepepa Lesa e bengomfwa? Bushe umubomfi umo uwa kwa Lesa ali no kubomba shani mu musumba uukalamba uwa Ninebe, uo baleita ati “umusumba uusumya umulopa”?—Nahumu 3:1, 7.

Yona afwile aletontonkanya pa fya musango yu. Kwena tatwaishiba nga e fyo cali. Lelo ico twaishiba fye ca kutila Yona alifyukile. Yehova amwebele ukuya ku kabanga, ena alolele ku masamba, kabili afwaile ukuya ukutali sana. Aile ku musumba wa Yopa, ukwaba icabu, no kunina ubwato ubwaleya ku Tarshishi. Abasambilila bamo batila Tarshishi yabelele ku Spain. Kanshi nga ni fyo, ninshi Yona alefwaya ukuya ukwalepele amakilomita 3,500 ukufuma ku Ninebe. Ulwendo lwa musango yu ulwa kuyafika ku mpela ya Bemba Mukalamba, ukulingana ne fyo baleita Bemba wa Mediterranean ilya nshita, lwali no kuba lwendo lwa mwaka umo uutuntulu! E ico Yona ali-ipeeleshe ukwenda umwaka uutuntulu kulila fye afyuka umulimo Yehova amupeele!

Bushe ici cilolele mu kutila tufwile ukusuula Yona no kulamumona ati ni camwenso? Tatufwile ukwangufyanya ukulanda ati ali ni camwenso. Nge fyo twalamona, Yona ali muntu washipa icine cine. Lelo kwena Yona ali muntu uushapwililika kwati ni fino fine twaba, kabili alelufyanya imiku iingi na o wine. (Amalumbo 51:5) Nani pali ifwe uushatala atiinapo?

Limo limo kuti tulemona kwati Lesa aletweba ukucita fimo ifya-afya icine icine, nelyo kwati te kuti tukumemo no kuficita. Ne fwe bene limo kuti twatiina pa kubomba umulimo wa Bena Kristu uwa kushimikila imbila nsuma ya Bufumu bwa kwa Lesa. (Mateo 24:14) Calyanguka ukulaba amashiwi ya cine Yesu alandile aya kuti: “Lesa kuti acita ifintu fyonse.” (Marko 10:27) Inshita shimo nga tulalaba ici cishinka, nalimo kuti twaishiba ubwafya Yona akwete. Nomba cinshi cacitikile Yona lintu afyukile?

Yehova Asalapula Kasesema Wakwe Uwalubile

Kuti twaelenganya ifyo Yona aikele bwino bwino mu bwato bwasendele ifipe, napamo bwali bwato bwa bena Foinike. Aletamba uko uwensha ubwato pamo na bantu bakwe balebombesha pa kuti ubwato butampeko ukwenda ukufuma pa cabu. Awe panono panono umulundu walekele ukumoneka,  kabili Yona afwile alemona kwati afyuka ku fibi ifyali no kumucitikila ifyo aletiina nga nshi. Lelo ukwabula no kwenekela, umwela pa mumana walibipile.

Umwela wa maka walengele bemba ukutampa ukusunkana icibi, kabili kwali na mabimbi ayakalamba nga nshi ukucila ifimato fikalamba ifya muno nshiku. Bushe palipitile inshita pa kuti bulya bwato banininemo busendwe ku mabimbi yakalamba? Bushe iyi nshita Yona alishibe ifyacitike ifyo aishilelemba mu kuya kwa nshita ukutila ni “Yehova aletele umwela uukalamba pali bemba”? Tatwaishiba. Lelo Yona amwene uko abali mu bwato batendeke ukulilila kuli tulesa twabo, kabili alishibe ukuti tapali kalesa akali konse akengabafwa. Yona alembele no kutila: “No bwato bwapene bonaike.” (Yona 1:4; Ubwina Lebi 19:4) Nomba bushe Yona ali no kupepa kuli Lesa uo alefulumukako?

Apo takwete amaka ya kwafwilisha abo ali nabo, Yona aile mu kati ka bwato pa nshi no kusanga incende imo ifi, alaala no kulaala. Awe aponene mu tulo twine twine. * Uwale-ensha ubwato asangile Yona, alimubuushishe, no kumukoselesha ukupepa kuli lesa wakwe, nga filya fine bonse balecita. Abali mu bwato balishibe ukuti uyu mwela tawaibelele fye, batendeke ukupendula pa kuti beshibe nani pali balya bantu uwalengele babe mu bwafya. Ukwabula no kutwishika Yona alitiinine lintu balepaatulula umuntu umo umo uwa kaele ku lubali lumo. Mukwai no ku myanga umucele kashita, uwalengele balimwishibe. Umuntu fye umo e walengele ukuti Yehova alete uyu mwela, kabili ukulingana ne fyo na balependula nabo basangile, uwalengele ni Yona!—Yona 1:5-7.

Yona alilondolwele ku bali mu bwato icalengele ubwafya bonse. Atile ali mubomfi wa kwa Lesa Wa Maka Yonse, Yehova. Kabili uyu wine Lesa, e o Yona alefulumukako kabili e o abifisheko, e mulandu babelele muli bulya bwafya. Ici cintu calipapwishe balya baume; Yona alimwene ifyo umwenso wabekete. Bamwipwishe ukuti alande ifyo bali no kucita kuli ena pa kuti bapusuke no kupususha ubwato. Cinshi Yona alandile? Yona afwile alitiinine ukutolokela muli ilya bemba umwali amenshi ayatalala kabili ayalesunkana icipesha amano. Bushe ali no kuleka aba bantu bonse ukufwa muli uyu musango nangu ca kutila alishibe ukutila kuti abapususha? E ico Yona atile: “Njimyeni no kumpoosa muli bemba, na bemba alamutalalila; pantu ninjishiba ukuti ni pa mulandu wandi ici cipuupu icikalamba ica mwela cishiile pali imwe.”—Yona 1:12.

Bushe kuti mwatila camwenso e wingalanda amashiwi ya musango yu batini? Yehova afwile alitemenwe lintu amwene ukushipa kwa kwa Yona, no kuipeelesha ukufwila bambi muli ilya nshita ya bwafya. Apa epo tumwena ukuti Yona alikwete icitetekelo cakosa. Na ifwe bene kuti twaba ne citetekelo cakweteko Yona nga ca kutila tulesakamana bambi, ukucila ukucita fye ifyo tulefwaya. (Yohane 13:34, 35) Ilyo twasanga umuntu alekabila ubwafwilisho, tutile takwete amaka nelyo takwete apa kuma ukuboko, nangu nasakamikwa, nelyo alekabila ukukosha icibusa cakwe na Lesa, bushe tulaipeelesha ukumwafwilisha? Ala Yehova alatemwa nga twacita ifya musango yu!

Napamo abali na Yona mu bwato nabo bene balisambilileko fimo, pantu pa kubala balikeene ukumfwila ifyo Yona alelanda! Lelo balyeseshe apapelele amaka yabo ukuti bapite mu mabimbi, lelo balifililwe. Umwela na o e lyo wacililemo. Basukile batila fye tapali mwa kulosha. Balilile kuli Yehova, Lesa wa kwa Yona, ukuti ababelele uluse, kabili baimishe Yona no kumupoosa muli bemba.—Yona 1:13-15.

Yona Abelelwa Uluse Kabili Apusuka

Yona aponene mu mabimbi yakalamba nga nshi. Afwile alyesesheko ukowa no kwelela pa muulu wa menshi, amwene fye ubwato buleya lubilo lubilo mu mabimbi yakalamba, kabili ubwato bwalesha na mafulo ayengi ku numa. Awe amabimbi yakalamba yalishile no kumutwala pa nshi, kabili alemona fye kwati e mpela ya bumi bwakwe.

Ilyo papitile inshita, Yona ashimike ifyo aumfwile iyi nshita. Atendeke ukwelenganya ifyalekanalekana. Bulanda bulanda amwene kwati takatale amonapo na kabili itempele lyayemba ilya kwa Yehova ilyali mu Yerusalemu. Alyumfwile ifyo cumfwika nga ca kuti wafika pa nshi ya bemba, apo aikobenkenye mu fimenwa fya mu menshi.  Amwene kwati iyi ine e nshiishi yakwe.—Yona 2:2-6.

Ilyo line fye, kwaishile icintu icikalamba mupepi! Ici cintu calemoneka icafitulukila. Calepita mupepi sana, kabili apo pene fye caile kuli Yona bwangu bwangu. Caiswile akanwa kakalamba no kumumina!

Apa pene nga epo afwilile. Lelo icintu cimo calipapwishe Yona, ali fye umutuntulu! Ici cintu tacamushonawile, nelyo ukumusungulula, kabili alepeema fye bwino. Ali no mweo, nangu ca kuti ali umo twingatila nga e mwali mu nshiishi yakwe. Panono panono umwenso waikete Yona. Ukwabula no kutwishika ni Yehova, Lesa wa kwa Yona, e ‘watumine icisabi icikalamba ica kumina Yona.’ *—Yona 1:17.

Palipitile ama-awala ayengi. Mulya mu nda ya cisabi ali, Yona alitontonkenye sana kabili apepele kuli Yehova Lesa. Ipepo apepele ilyaba mu cipandwa ca bubili mwi buuku alembele lilatweba ifingi. Ili ipepo litulanga ukuti Yona alishibe sana Amalembo, pantu alilandile sana pa fyaba mwi buuku lya Amalumbo. Lilatulanga ne mibele na imbi akwete, e kutila imibele ya kutasha. Yona alekeleshe na mashiwi ya kutila: “Ine, nkamwipaila ilambo kwi shiwi lya kutootela. Ico nalaya, nkafikilisha. Yehova e wa kumpususha.”—Yona 2:9.

Yona asambilile icishinka ca kutila Yehova kuti apususha umuntu uuli onse, nangu abe ukuli shani, kabili inshita fye iili yonse. Nangu ni lintu aali “mu nda ya cisabi,” Yehova alimwene umubomfi wakwe uwali mu bwafya kabili alimupuswishe. (Yona 1:17) Ni Yehova fye e ka, e wingasungilila umuntu umutuntulu ukwabula ukucenwa pa nshiku shitatu akasuba no bushiku mu nda ya cisabi cikalamba. Calicindama shino nshiku ukuti na ifwe bene tuleibukisha ukutila Yehova ni ‘Lesa uo umupu wesu uli mu minwe yakwe.’ (Daniele 5:23) Ukwabula ena nga teti tube no mweo, no kuba nga tatwabako. Bushe tulatasha kuli Lesa? Bushe batini tatulingile ukuba ne cumfwila kuli Yehova pa mulandu wa ifi fyonse?

Nga Yona ena cali shani? Bushe alisambilile ukulanga Yehova ukuti alamutasha ukupitila mu kuba uwa cumfwila kuli ena? Ee, e fyo acitile. Pa numa ya nshiku shitatu akasuba no bushiku, icisabi caletele Yona ku lulamba lwa Bemba kabili “calukiile Yona ku mulundu.” (Yona 2:10) Elenganyeni, pa numa ya ifi fyonse ifyacitike, Yona taile aleowa pa kubwelela ku mulundu! Lelo kwena atampile ukufwaya ukwa kulola ukufuma ku lulamba, nangu ca kuti taishibe uko ali. Tapakokwele, kwali ubwesho na bumbi ubwalengele cishibikwe nga ca kuti Yona aletasha Lesa pa fyamucitikile. Pali Yona 3:1, 2, patila: “E lyo icebo ca kwa Yehova caishile kuli Yona umuku wa cibili, aciti: ‘Ima, kabiye ku Ninebe umusumba uukalamba, no kubilamo imbila iyo ndekweba.’” Bushe Yona ali no kucita shani uno muku?

Yona taikete na ku cani. Tubelenga ukuti: “Awe Yona alimine no kuya ku Ninebe nge fyo Yehova amwebele.” (Yona 3:3) Yona alikonkele ifyo bamwebele. Ukwabula no kutwishika alisambilileko ku filubo acitile. Kanshi na ifwe bene tufwile ukuba ne citetekelo icakweteko Yona. Bonse tulabembuka; bonse tulalufyanya. (Abena Roma 3:23) Bushe nga twalufyanya tutila fye calala capwa ifwe ni fino fine, nelyo tulasambililako ku filubo twacitile no kutendeka ukumfwila Lesa no kubomba umulimo wakwe?

Bushe Yehova alilambwile Yona pali filya ali uwa cumfwila? Cine cine alimulambwile. Intanshi, cimoneka kwati Yona asukile aishiba ukuti abo ali nabo mu bwato balipuswike. Umwela na o walilekele lintu fye Yona aipeeleshe ukuti bamupoose muli bemba, kabili abantu abali mu bwato “batiinine Yehova nga nshi” no kupeela amalambo kuli ena ukucila ukupeela kuli tulesa twabo utwa bufi.—Yona 1:15, 16.

Kwali ne cilambu icikalamba ku ntanshi. Yesu alandile pa nshiku Yona ali mu cisabi cikalamba, ku kulangilila ukuti fyalesobela ifyali no kucitika pa nshita Yesu ali mu nshiishi. (Mateo 12:38-40) Yona akatemwa icine cine lintu akabuka pano pene pe sonde no kumfwa fyonse ifi! (Yohane 5:28, 29) Yehova afwaya ukumupaala na imwe bene. Bushe na imwe mwakulasambililako ku filubo mupanga nga filya fine cali kuli Yona, no kuba ne cumfwila, no kuipeelesha ukubombela Lesa?

[Amafutunoti]

 [Akabokoshi ne Cikope pe bula 29]

Abantu Bamo Balalengulula Ibuuku lya kwa Yona

▪ Bushe ifyalembwa mwi buuku lya mu Baibolo ilya kwa Yona fyalicitike icine cine? Ukutula fye ku kale, kwaliba abantu bamo abalengulula ili buuku lya kwa Yona. Nga ni shino nshiku umwaba sana abantu abalengulula, abengi batila fye ifyabamo fya bufi, lushimi lwa kale sana, kabili fya kukukumya fye. Kalemba umo uwaliko mu ma 1800 ashimike ifyo shimapepo umo alondolwele ilyashi lya kwa Yona ne cisabi cikalamba ukuti kashimi fye akalepilibula ifintu fimbi, atile: Yona aikele mwi hotela lyali mu Yopa ilyo baleita ati Icishibilo ca Cisabi Cikalamba. Ilyo indalama sha kusonkela shapwile, umwine wa hotela alitamfishe Yona. E mwalola amashiwi ya kutila Yona “ali mu kati” e lyo inshita imbi “bamulukila” pa nse ku cisabi cikalamba! Aba abalengulula ili buuku, balikosapo ukuti lya bufi. Caba kwati balafwaisha ukusuusha Yona ukucila ne fyo icisabi calefwaisha ukumumina!

Nomba mulandu nshi abengi balandila ukutila ili buuku te lya cine? Pantu mwaba ifipesha amano. Cimoneka kwati abengi abatwishika Baibolo balatwishika ne fipesha mano fine; batila ifya musango yu te kuti ficitike. Bushe batini mwaliba amano muli iyi milandile? Ipusheni amuti: ‘Bushe nalisumina amashiwi ya kubalilapo ayaba muli Baibolo?’ Yalya mashiwi yatila: “Pa kutendeka Lesa apangile umuulu e lyo ne sonde.” (Ukutendeka 1:1) Abantu amamilioni ayengi muno calo balisumina aya mashiwi ya cine. Kuti twatila aya mashiwi yalalondolola bwino ifipesha amano ukucila ifipesha amano ifili fyonse ifyaba mu Baibolo.

Tontonkanyeni pali ici: Bushe Lesa uwapangile umuulu umwaba ne ntanda ishingi, e lyo ne calo umwaba ifintu fya kupapusha ifingi, kuti afilwa ukucita ifili fyonse ifyalembwa mwi buuku lya kwa Yona? Bushe kuti afilwa ukuleta umwela pali bemba? Kuti afilwa ukutuma icisabi cikalamba ukuti cimine umuntu? Kabili bushe kuti afilwa ukulenga icisabi cimo cine ukulukila umuntu pa nse? Ku muntu uwakwata amaka ayashipela, ukucita ifi te kuti kwafye nakalya.—Esaya 40:26.

Inshita shimo ifintu fya kupapusha filacitika, nangu ca kuti te Lesa uuficitile. Ku ca kumwenako, abantu batila mu mwaka wa 1758 uwale-enda mu bwato umo aliponene mu menshi pali Bemba wa Mediterranean kabili balimuminine ku cisabi beta ati sharki. Lelo umuntu umbi alishishe imfuti no kupika cilya cisabi. Ulupolopolo lwalashile cilya cisabi ica kutila calimulukile, kabili abanankwe balimutintiile mu bwato ninshi ali fye umutuntulu ukwabula no kucenwa. Ili lyashi nga lya cine ninshi kuti twatila lyashi lya kupapusha nga nshi, lelo ici te cipesha amano ca kwa Lesa iyo. Nomba bushe Lesa ena e wingafilwa ukubomfya amaka akwata ukucita ifyacilapo?

Abalengulula balanda no kutila takwaba umuntu uwingekala mu nda ya cisabi inshiku shitatu ukwabula ukufwa pantu tamwaba umwela. Lelo abantu balicenjela, balishiba ne fya kusenda umwela uwingi pa kuti baleubomfya pa kupeema lintu baibila pa nshi ya menshi inshita ntali. Bushe Lesa ena e wingafilwa ukubomfya amaka yakwe ayashipela na mano, pa kuti asungilile Yona no kumulenga ukulapeema fye bwino pa nshiku shitatu? E filya na malaika wa kwa Yehova umo alandile kuli Maria uwali nyina wa kwa Yesu, ukutila, “takuli ico Lesa alanda ico engafilwa ukucita.”—Luka 1:37.

Cinshi cimbi icitulanga ukutila ibuuku lya kwa Yona lya cine cine? Ifyo Yona alondolwele ubwato na balimo fyalyumfwika bwino bwino kabili fya cine. Pali Yona 1:5 tubelengapo ukutila abali mu bwato batendeke ukupoosa ifipe ifyali mu bwato pa kutila bwangukeko. Abasambilile ilyashi lya kale, e lyo nangu fye mafunde ya baYuda yalanga ukutila ukucita ifya musango yu kwalisekele sana lintu umwela pali bemba wabipa. Kabili filya Yona alondolwele umusumba wa Ninebe fyalipalana sana ne filanda ilyashi lya kale ne fyo abashula ifya kale basanga. E lyo ne cacilapo ca kutila na Yesu Kristu atile shilya nshiku shitatu Yona aikele mu nda ya cisabi, shalesobela inshiku shitatu isho Yesu ali no kuba mu nshiishi. (Mateo 12:38-40) Ifyo Yesu alandile filenga twashininkisha ukuti ilyashi lya kwa Yona lya cine.

[Icikope pe bula 26]

Yona aebele abali mu bwato ukuti bamupoose muli bemba, nabo balimupoosele