“Mu Nshiku sha Mfumu Herode”

HERODE MUKALAMBA, imfumu ya mu Yudea alefwaya ukwipaya Yesu ninshi acili akanya, e ico atumine aba kuyaipaya utunya tonse utwaume mu Betelehemu. Ilyashi lya kale lilanda pa fintu fyalekanalekana ifyacitike “mu nshiku sha mfumu Herode,” ifitwafwa ukwishiba ifintu fyalekanalekana ifyalecitika ilyo Yesu afyelwe mpaka fye na lintu aishiletendeka umulimo wa kushimikila.—Mateo 2:1-16.

Mulandu nshi Herode alefwaila ukwipaya Yesu? Na kabili, ilyo Yesu afyelwe, abaYuda balikwete imfumu, nomba mulandu nshi baletekelwa na Ponti Pilato, umwina Roma, pa nshita Yesu alefwa? Pa kwishiba bwino bwino ilyashi lya kwa Herode, ne co acindamina ku babelenga Baibolo, tufwile ukubwelela imyaka iingi ku numa ilyo Yesu talafyalwa.

Balelwila Ukuteka mu Yudea

Mu myaka ya ba 150 B.C.E., abena Yudea baletekwa na bena Selukia aba ku Siria, ubuteko bumo pa mabuteko yane ayapangilwe ilyo ubuteko bwa kwa Alekesandria Mukalamba bwawile. Nomba mupepi na 168 B.C.E., ilyo imfumu ya bena Selukia yafwaile ukuti balepepa lesa Seu pe tempele lyabo mu Yerusalemu mu nshita ya kupepa Yehova, abaYuda, abaletungululwa no lupwa lwa bena Makabe, balikeene ica kuti kwaimine ifyongo. Abena Makabe nelyo abena Hasmonani, batekele icalo ca Yudea ukufuma mu 142 ukufika mu 63 B.C.E.

Mu 66 B.C.E., abana babili aba kwa kateka umwina Hasmonani, Hyrcanus II na Aristobulus balelwila ukuba pa bufumu. Ici calengele ukuti kube inkondo ya bana calo, kabili bonse babili balefwaya ukuti Pompey, kateka umwina Roma uwali mu Siria pali ilya nshita, abafwe. E fyo Pompey aipoosele muli uku kukansana.

Na kuba, abena Roma baleya balepoka ifyalo fyabelele lwa ku kabanga, kabili apa ninshi balitendeka no kuteka ifyalo ifingi mu Asia Minor. Lelo bakateka abakonkene ukuteka mu Siria tabakwete amaka, ne ci calengele ukuti mu calo mube icimfulumfulu ica kuti na bena Roma abalefwaya ukuti mu fyalo fya ku Kabanga mube umutende balifililwe ukuleta umutende. E ico Pompey aishiletendeka ukuteka icalo ca Siria.

Muli lulya lubuli ulwali pa bana babili aba kwa kateka umwina Hasmonani, Pompey ayafwilishe Hyrcanus, kabili mu 63 B.C.E., abena Roma basanshile Yerusalemu no kubika Hyrcanus pa bufumu. Lelo Hyrcanus tali no kulateka ukulingana ne fyo umwine alefwaya. Abena Roma na bo balikwetepo amaka pali ubu bufumu bwa baYuda  kabili tabalefwaya no kubulekako. Hyrcanus aishileba kateka uwaletungululwa na bena Roma, no kuteka kwakwe lwali fye luse lwa bena Roma, kabili ifintu fyali no kulamwendela fye bwino no kutwalilila ukuba pa bufumu nga ca kuti acetekela bena. Hyrcanus alikwete insambu ya kucita icili conse mu calo ca Yudea ukulingana ne fyo umwine alefwaya, lelo imilandu iyakumine ifyalo fimbi yena, ali no kukonka amafunde ya bena Roma.

Herode Atendeka Ukuteka

Hyrcanus tali ni kateka wa maka. Nomba Antipater, umwina Idumea kabili wishi wa kwa Herode Mukalamba e walemwafwa. Kuti twatila fye Antipater e waleteka. Talekele utubungwe twa baYuda utwalelwisha ubuteko ukuti eto tuleteka kabili tapakokwele, mu nshita ya kuti imfumu eyo ileteka mu Yudea, ena e watendeke ukuteka. Antipater alyafwile Julius Kaisare ukulwisha abalwani bakwe mu Egupti, kabili abena Roma balimulambwile no kumupeela icifulo icikalamba ica kuba umukata, kabili ku bena Roma e ko ali no kulacita lipoti. Antipater na o asontele abana bakwe abaume, Phasael na Herode, ukuba bacilolo. Phasael e wali cilolo wa mu Yerusalemu e lyo Herode ali ni cilolo wa mu Galili.

Antipater asambilishe abana bakwe ukuti nga balefwaya ukubomba bwino mu fintu fyonse, kano abena Roma basuminisha. Herode aleibukisha bwino ifi bamusambilishe. Lyonse ale-esha ukusekesha bonse babili, abena Roma abalengele ukuti abe pa bufumu e lyo na baYuda abo aleteka. Alishibe bwino ukuteyanya ifintu kabili ifi ali ni kateka tacamwafishe ukubombela bonse babili. Ilyo bamusalile ukuba cilolo, ali ne myaka 25, kabili tapakokwele abaYuda na bena Roma balimutemenwe pantu alipwishishe amabumba ya fipondo mu ncende aleteka.

Ilyo abalwani ba kwa Antipater bamwipeye mu 43 B.C.E. ukubomfya sumu, Herode e waishileba kateka wa maka sana mu Yudea. Nangu cali fi, alikwete abalwani. Abakalamba ba mu Yerusalemu baleti alipokolwele ubuteko kabili balefwaya ukunashanasha abena Roma pa kuti bamufumye pa bufumu. Ifyo balefwaya ukucita tafyabombele. Abena Roma bali aba cishinka kuli Antipater kabili balitemenwe ukucenjela kwa mwana wakwe Herode.

Bamubika pa Bufumu mu Yudea

Abengi balifulilwe pa fyo Pompey acitile imyaka 20 ku numa pa kukansana kwali pali Hyrcanus II na Aristobulus abalefwaya ukupyana pa bufumu bwa bena Hasmonani. Abaleyafwilisha Aristobulus balyeseshe na maka ukupokolola ubufumu lelo balifililwe, nomba mu 40 B.C.E., balipokolwele kabili ababafwile balwani ba bena Roma abo baleita ukuti abena Partia. Ilyo bamwene ukuti kwali ifimfulunganya mu Roma pa mulandu wa nkondo ya bana calo, basanshile Siria, bafumishe Hyrcanus pa bufumu no kubikapo uwa mu lupwa lwa bena Hasmonani uushalefwaya abena Roma.

Herode afulumukile ku Roma kabili balimupokelele bwino. Abena Roma balefwaya ukuti abena Partia babatamfye mu Yudea e lyo no kutendeka ukuteka ilya ncende na kabili no kubikapo kateka uo abene batemenwe. Balekabila uwa kubafwa kabili bamwene ukuti Herode wine e wingabafwa. E ico abakalamba ba mu buteko bwa Roma babikile Herode pa bufumu mu Yudea. Pa kulangilila ifintu ubwingi ifyo ali no kuleka ukucita pa kuti atwalilile ukuba pa bufumu, ena ne bumba likalamba baendele ukufuma ukwali abakalamba ba buteko bwa Roma ukuya kwi tempele lya kwa Jupiter, uko aletuula amalambo kuli balesa abasenshi.

Abashilika abena Roma balimwafwile kabili e fyo Herode acimfishe abalwani bakwe mu Yudea no kutwalilila ukuba pa bufumu. Bonse abalemulwisha alibakandile icabipisha. Alipeye abena Hasmonani na bakateka abaYuda abalebatungilila, ukubikako fye na baYuda abakwete ififulo fya pa muulu, pamo pene na bonse abakalipe pa mulandu wa kuti uwalebateka ali ni cibusa wa bena Roma.

Herode Aikatanya Ifitungu Aleteka

Mu 31 B.C.E. Octavius aishiletendeka ukuteka abena Roma ilyo acimfishe Mark Antony ku Actium. Herode alishibe ukuti Octavius ali no kutwishika bucibusa bwa kale na kale ubo akwete na Mark Antony. E ico Herode bwangu bwangu alandile na Octavius no kumweba ukuti akatwalilila ukulaumfwana nankwe. Na o Octavius, kateka mupya alisuminishe ukuti Herode atwalilile ukuba imfumu ya Yudea kabili amupeele ne fitungu na fimbi ifya kuteka.

Mu myaka yakonkelepo, Herode alikoseshe ubuteko bwakwe, kabili aliwemye ne fitungu  fyonse ifyo aleteka, e lyo ayalwile Yerusalemu ukuba icifulo umo balecitila intambi sha ciGriki. Atendeke ukukuula ifikulwa ifikalamba ifyalekanalekana, akuulile amasano, icabu ca Kaisarea, e lyo ne fikuulwa fikalamba pe tempele lya mu Yerusalemu. Icalengele acite fyonse ifi, akwate na maka ayengi mu fitungu aleteka, ni co aleumfwana na bena Roma.

Herode e waletungulula Yudea yonse kabili e wakwete icifulo ca pa muulu. Na kabili e wakwete amaka pali bashimapepo, alesonta uuli onse uo atemwa ukuba shimapepo mukalamba.

Aipaya Abantu pa Mulandu wa Bufuba

Imikalile ya kwa Herode yali ya mafya. Abanakashi 10 Herode aupile, bonse balefwaya ukutila umo pa bana babo eo akapyane wishi pa bufumu. Amapange ya mu bumfisolo ayalecitika mwi sano yalengele ukuti Herode aletunganyapo fimo no kuti abe umunkalwe. Pa mulandu wa bufuba, aipeye umukashi wakwe Mariamne, uo atemenwe sana kabili pa numa aishileipaya abana bakwe abaume babili abo afyele muli Mariamne pantu aleti balefwaya ukumwipaya. Kanshi ilyashi Mateo alembele ilya kwipayaula utunya mu Betelehemu lilomfwana ne fyo abantu baishiba pali Herode ukuti ali wa cipyu no kutila alefwaya ukulofya abalwani bakwe bonse.

Abantu bamo batila, apo Herode alishibe ukuti abantu tabamutemenwe, aebele abantu ukuti nga afwa mu calo conse mukabe ukuloosha mu nshita ya kusekelela. Pa kuti ifi alefwaya fikacitike, Herode aikete abana calo abalumbuka aba mu Yudea kabili apingwile ukuti bonse bakepaiwe ilyo akafwa. Ifi alandile tabafikonkele.

Ifyo Abantu Bebukisha Pali Herode Mukalamba

Ilyo Herode afwile, abena Roma batile Archelaus e ufwile ukupyana wishi ukuteka Yudea kabili batile abana bakwe bambi babili bali no kuba bacilolo. Antipa ali no kulateka Galili na Perea e lyo Filipi ali no kulateka Iturea na Trakoniti. Archelaus tabamutemenwe ku bantu aleteka nangu fye bantu bamubikile pali bucilolo. Archelaus atekele imyaka 10, lelo tabombelemo ifituntulu nangu fimo, e ico abena Roma balimufumishe pali bucilolo kabili babikilepo cilolo wabo, uo Ponti Pilato aishilepyana. Ilyo ifi fyacitike, Antipa na Filipi bena batwalilile ukuteka ifitungu fyabo. Uyu Antipa e o Luka aleita fye ukuti Herode. Ifi e fyo imitekele mu Yudea yali ilyo Yesu aletendeka umulimo wakwe pano calo.—Luka 3:1.

Herode Mukalamba ali ni kateka incenjeshi kabili ali ni kepaya wabula uluse, kabili nalimo icabipa sana ico acitile, kufwaya ukwipaya Yesu ilyo ali akanya. Ukwishiba ilyashi lya kwa Herode ilya kale kwalicindama ku babelenga Baibolo pantu kulabafwa ukwishiba ifintu ifyacindama ifyacitike ukutula pa nshita ifyaba mu Malembo ya ciHebere fyalelembwa ukufika ku nshita ifyalembwa mu mabuuku yalanda pali Yesu fyalembelwe. Kabili kulalenga baishiba ne fyo abena Roma baishiletendeka ukuteka abaYuda ne fyalecitika ilyo Yesu afyelwe no kutendeka umulimo wakwe uwa pe sonde.

[Mapu pe bula 15]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

Incende shali mupepi na Palestine pa nshita Herode aleteka

SIRIA

ITUREA

GALILI

TRAKONITI

Bemba wa Galili

Umumana wa Yordani

Kaisarea

SAMARIA

PEREA

Yerusalemu

Betelehemu

YUDEA

Bemba wa Mucele

IDUMEA

[Ifikope pe bula 13]

Imyaka 200 ilyo Yesu talatendeka umulimo wakwe, kwali bakateka abengi abatekelepo mu Yudea, kabili pali aba, pali na Herode