Bushe Bandubulwila Balepokololako Abena Kristu Nelyo E Bali no Kulasambilisha Amano ya Buntunse?

MU MYAKA ya ba 100 C.E., Abena Kristu babapeele imilandu ya bufi iya kuti balelaalana pa lupwa, baleipaya abana, kabili balelya abantu. Awe e fyo batendeke ukubacusha ica kuti bakalemba abaletila Bena Kristu batampile ukupokololako ifyo basuminemo. Pa numa aba bantu baishileishibikwa ukuti bandubulwila, nelyo abapokololako ifyo basuminamo. Ico aba bakalemba balefwaisha kulenga bakateka abena Roma na bantu ukwishiba ukuti imipepele yabo yali fye bwino. Bali-ibikile mu kapoosa mweo pantu ubuteko bwa bena Roma e lyo na bantu balekalipa nga ca kuti tamukonkele ifyo balefwaya. Na kabili ukuipokolola kwali no kulenga ukuti balebacusha sana nelyo ukulenga ba-alula fimo ifyo Abena Kristu basuminemo. Bushe bandubulwila bacitile shani pa kuti bapokololeko ifyo basuminemo? Bushe balepelulushanya shani na bambi? Kabili finshi fyafuminemo?

Ifyo Bandubulwila Batendeke Ukumfwana no Buteko bwa Bena Roma

Bandubulwila bali baume abasambilila abaliko mu myaka ya ba 100 na 200 C.E. Abalumbwike sana pali aba ni Justin Martyr, Clement wa ku Alexandria, na Tertullian. * Ifyalembwa fyabo, balelembela abasenshi na bakateka abena Roma. Ico balecitila ifi kufwaya ukulondolola ifyo Abena Kristu basuminemo, kabili ilingi line balebomfya ne fyalembwa mu Baibolo. Lelo icikalamba ca kuti bandubulwila balecincintila abalebacusha, balekaana imilandu balebapeela, kabili balelanda ifisuma pa Bena Kristu.

Ico aba bandubulwila balefwaisha kulenga bakateka ukwishiba ukuti Abena Kristu tabali balwani ba kwa kateka nelyo aba buteko. Tertullian alandile pali kateka ukuti “Lesa wesu e wamusala,” e lyo Athenagoras alandiileko bakateka ukuti bafwile ukulafuma fye mu lupwa lumo. E fyo baipoosele mu mashiwi ya fikansa fya calo. Ilyo bacitile ifi basuulile amashiwi ya kwa Yesu Kristu, ayatila: “Ubufumu bwandi te bwa pano calo.”—Yohane 18:36.

 Bandubulwila balelanda no kuti Abena Kristu bafwile ukulaumfwana no buteko bwa bena Roma. Melito alandile ukuti Abena Kristu no buteko balebombela pamo kabili ici calengele mu calo mube umutende. Umuntu umo uushaishibikwa bwino uwalembele icalembwa ca The Epistle to diognetus atile Abena Kristu balicindama sana pantu ‘balekatanya abantu mu calo.’ E lyo Tertullian alembele ukuti Abena Kristu balepepa ukuti mu calo mube ubuyantanshi no kuti impela ya calo ikakokole ukwisa. Ici calengele abantu ukulatontonkanya ukuti Ubufumu bwa kwa Lesa tabwalekabilwa.—Mateo 6:9, 10.

“UbuKristu” Bwasanguka Amano ya Buntunse

Celsus uwasambilile amano ya buntunse aleseka Abena Kristu ukuti ni “bacibombebombe, bapanga fye insapato, ni bashibulimi, batuutu kabili bawelewele.” Lintu bandubulwila baumfwile ifi, tabalekelepo fye. Batendeke ukubomfya amano ya buntunse ayo balekaana kale pa kuti babacindike ku bantu. Awe e fyo “Abena Kristu” batampile ukubomfya amano ya buntunse. Ku ca kumwenako, Clement wa ku Alexandria atile amano ya buntunse yalekabilwa pa “kusambilila ifya kwa Lesa.” Nangu cingati Justin aleti alekaana amano ya buntunse, e wabalilepo no kubomfya insoselo ya ba mano ya buntunse ne fyo basuminemo pa kulondolola amasambilisho ya “Bena Kristu,” aleti aya mano ya buntunse “yali fye bwino kabili bambi kuti banonkelamo.”

Ukutula pali iyi nshita, tabalekaanya amano ya buntunse, lelo balefwaya ukulenga ifyo abene baleita ukuti masambilisho ya Bena Kristu ficile amano ya basenshi. Justin alembele ukuti: “Muli fimo, tusambilisha fye fimo fine ne fisambilisha abalemba imishikakulo na ba mano ya buntunse abo mwacindikisha, e lyo fimbi ifyo tusambilisha filacilapo kabili mulaba ne fya kwa Lesa.” Apo nomba mu “buKristu” mwali amano ya buntunse, ifisambilisho fya bandubulwila balificindike sana. Bandubulwila balesosa ukuti ifyalembwa fya Bena Kristu fyalikokwele nga nshi ukucila ifya baGriki no kuti bakasesema abo Baibolo yalandapo baliko kale ukucila abaGriki aba mano ya buntunse. Bandubulwila bamo balelanda fye no kuti aba mano ya buntunse balekonkelesha fye bakasesema. Balesosa no kuti Plato ali musambi wa kwa Mose!

Amasambilisho ya Bena Kristu Ya-aluka

Apo Abena Kristu balilekele ukukaanya amano ya buntunse, na mu masambilisho yabo mwaishileba amano ya buntunse. Batendeke  ukulinganya balesa ba baGriki ku bantu abo Baibolo yalandapo. Yesu bamulingenye kuli Perseus; e lyo ukwimita kwa kwa Maria bakulingenye kuli Danae, nyina wa kwa Perseus, uo baleti na o ali ni nacisungu.

Amasambilisho yamo baliyalwile nga nshi. Ku ca kumwenako, Baibolo ita Yesu ukuti “Logos,” icipilibula ukuti “Cebo” ca kwa Lesa, nelyo Uwa kulandilamo. (Yohane 1:1-3, 14-18; Ukusokolola 19:11-13) Pa kutendeka fye, Justin alyalwile ili sambilisho. Nga filya aba mano ya buntunse bacita, na o abomfeshe amashiwi yabili ayengalingana ne shiwi lya ciGriki ilya kuti logos. Na aya mashiwi ni “cebo” no “kupelulula.” Atile Abena Kristu bapokelele cebo, e kutila Kristu wine. Lelo, logos, e kutila ukupelulula, kuba mu muntu fye onse ukubikako na mu basenshi. E ico, asondwelele ukuti abapelulula, ukubikako fye na balya baletila ni bamukanalesa nelyo abo abantu balemona ukuti tabasumina muli Lesa, pamo nga Socrates na bambi, nabo bene bali Bena Kristu.

Na kabili, pa kuti fye balondolole Yesu, uwapalana na Lesa, ukulingana na logos ya baGriki ba mano ya buntunse, bandubulwila, ukubikako fye na Tertullian batendeke ifisambilisho fyalengele Abena Kristu ukusumina ukuti kwaba balesa batatu. *

Mu Baibolo, ishiwi lya ciHebere ilipilibula ukuti “umweo” lyabamo imiku ukucila pali 850, ukubikako ne miku ukucila pali 100 mu ciGriki. Ili shiwi lilosha ku fya mweo ififwa, e kuti umuntu nelyo inama. (1 Abena Korinti 15:45; Yakobo 5:20; Ukusokolola 16:3) Lelo, bandubulwila balyalwile ili sambilisho lya mu Baibolo lintu balilingenye ku mano ya buntunse aya kwa Plato aya kuti umweo walipusana no mubili, taumoneka kabili taufwa. Minucius Felix ena asosele fye no kuti Pythagoras uwalesambilisha ukuti umweo ulaya kumbi e watampile ukusambilisha pa kubuuka. Ala amano ya baGriki yalibatalwishe nga nshi ku fyo Baibolo isambilisha!

Icilubo Bacitile

Bandubulwila bamo balilwike ukuti amano ya buntunse kuti yaleta ifisambilisho fya bufi pa Bena Kristu. Na lyo line, nangu cingati balelengulula aba mano ya buntunse, balepelulula nga bena. Ku ca kumwenako, Tatian alesuusha aba mano ya buntunse ukuti tapali nangu fimo ifyo balecita, lelo aleita ubuKristu ukuti “e mano yesu” kabili alepelulula nga ba mano ya buntunse. Tertullian ena alelengulula Abena Kristu abaletontonkanya nga ba mano ya buntunse. Lelo umuntu umo wine asosele no kuti alefwaya ukulapashanya ifyalecita “Justin, uwa mano ya buntunse kabili uwafwilile pa buKristu; na Miltiades, Umwina Kristu uwali na mano ya buntunse,” e lyo na bambi. Athenagoras aleita ukuti “Umwina Kristu wa mano ya buntunse uwa ku Atena.” E lyo abantu batila Clement aletontonkanya ukuti “Abena Kristu kuti babomfya bwino amano ya buntunse pantu kuti yalenga bakwata amano kabili kuti yalenga bapokololako ifyo basuminamo.”

Nampo aba bantu balipokolweleko ifyo basuminemo nelyo iyo, icishinka ca kuti balilufyenye sana ilyo baleesha ukupokololako ifyo basuminemo. Mulandu nshi twalandila ifi? Umutumwa Paulo acinkwileko Abena Kristu ukuti pa fyanso ifyo bakwata, tapaba icakwatisha amaka ukucila  “icebo ca kwa Lesa,” ica “mweo kabili ica maka.” Atile kuli ici canso, “tulewisha amatontonkanyo yalubana na conse icasansabala icilwisha ukwishiba Lesa.”—AbaHebere 4:12; 2 Abena Korinti 10:4, 5; Abena Efese 6:17.

Inshita ya cungulo pa bushiku Yesu bamwipeye, aebele abasambi bakwe ukuti: “Shipeni! Ine nincimfya icalo.” (Yohane 16:33) Amesho na macushi apitilemo ilyo ali pano calo tayanashishe icitetekelo cakwe nelyo ukupwisha bucishinka bwakwe kuli Wishi. No mutumwa Yohane, uwalekelesheko ukufwa, na o alembele ukuti: “Ku citetekelo cesu natucimfya icalo.” (1 Yohane 5:4) Nangu cingati bandubulwila baleesha ukupokololako ifyo Abena Kristu basuminemo, balilufyenye lintu batendeke ukubomfya amano ya buntunse e lyo no kulapelulula nga ba mano ya buntunse. Ilyo bacitile ifi, balekele icalo ukubalufya ku mano ya ciko. Ne cafuminemo ca kuti icalo calibacimfishe kabili cacimfishe no buKristu bwabo. Kanshi mu nshita ya kupokololako ifyo Abena Kristu ba cine basuminemo, bandubulwila abali mwi calici lya kubalilapo, nalimo mu kukanaishiba, bawilile mu citeyo ca kwa Satana ‘uuifungushanya kwati ni malaika wa lubuuto.’—2 Abena Korinti 11:14.

Bashimapepo na basambilila ifya mapepo aba muno nshiku nabo bacita fye cimo cine. Mu nshita ya kubomfya Icebo ca kwa Lesa pa kupokololako ubuKristu, balasuusha Baibolo no kutendeka ukubomfya amano ya buntunse mu fyo basambilisha pa kuti fye batemwikwe ku cinabwingi. Mu nshita ya kulasoka abantu pa kuti belakonka imisango ya muli cino calo iyapusana ne fyo Baibolo ilanda, bakasambilisha besha na maka ukusambilisha ifyo abakutika kuli bena ‘bafwaya ukumfwa’ pa kuti fye abantu batwalilile ukubakonka. (2 Timote 4:3) Ica bulanda ca kuti nga filya fine fyali bandubulwila, aba bashimapepo balisuula ukusoka kwa batumwa ukwa kuti: “Cenjeleni: epali umuntu amuteka ubusha ku mano ya buntunse no bucenjeshi ukulingana ne ntambi sha bantu, ukulingana ne fintu fya fye ifya muli ici calo kabili te kulingana na Kristu.” Kabili Baibolo itucinkulako ukuti “impela yabo ikaba ukulingana ne milimo yabo.”—Abena Kolose 2:8; 2 Abena Korinti 11:15.

[Futunoti]

[Amashiwi pe bula 31]

“Tulewisha amatontonkanyo yalubana na conse icasansabala icilwisha ukwishiba Lesa.”—2 ABENA KORINTI 10:5

[Icikope pe bula 28]

Justin aleti ukupashanya amano ya buntunse ‘kwali fye bwino kabili bambi kuti banonkelamo’

[Icikope pe bula 29]

Clement atile amano ya buntunse yalekabilwa pa “kusambilila ifya kwa Lesa”

[Icikope pe bula 29]

Amano ya buntunse aya kwa Tertullian yalengele kube icisambilisho ca kuti kwaba balesa batatu

[Icikope pe bula 29]

Tatian aleita ubuKristu ukuti “amano yesu”

[Icikope pe bula 30]

Bashimapepo na basambilila ifya mapepo aba muno nshiku nabo bacita fye nga filya fine fyalecita bandubulwila

[Icikope pe bula 31]

Umutumwa Paulo alisokele pa mano ya buntunse no bucenjeshi bwa bantu

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 29]

Clement: Historical Pictures Service; Tertullian: © Bibliothèque nationale de France