Icilye Umo Bafyengele Uo Balelubulwisha

PA FILYE ifyaliko kale, takwaba icilye icaishibikwa nga ici. Amabuuku yane aya mu Baibolo, ayo beta ukuti Amabuuku ya Mbila Nsuma, yalishimika ifyo Yesu Kristu bamwikete, ifyo bamulubulwishe, ne fyo bamwipeye. Mulandu nshi mulingile ukubikila amano ku fyo bamulubulwishe? Pantu Yesu aebele abasambi bakwe ukulaibukisha imfwa yakwe, iilenga ifyo bamupingwile ukuba ifyacindama nga nshi; pantu tufwile ukwishiba nga ca kuti imilandu bapeele Yesu yali ya cine; kabili pantu ilambo Yesu atuulile ilyo aitemenwe ukufwa, lyalicindama sana kuli ifwe na ku nshita yesu iya ku ntanshi.—Luka 22:19; Yohane 6:40.

Ilyo Yesu bamulubulwishe, abena Roma e baleteka ifyalo fya mu Palestine. Abena Roma balisuminishe intungulushi sha baYuda ukulapingula abaYuda ukulingana na mafunde yabo lelo cimoneka kwati tababapeele amaka ya kwipaya incitatubi. E mulandu wine intungulushi sha baYuda shaikatile Yesu no kumutwala ku bena Roma ukuti bamwipaye. Imbila nsuma Yesu alebilisha yaliseebenye intungulushi sha  baYuda ica kuti shapingwilepo ukuti afwile ukufwa. Lelo balefwaya cimoneke kwati balikonkele amafunde pa kumwipaya. Ilyo uwasambilila sana amafunde apitulwike mu fyo bacitile, alondolwele fyonse ifyo bacitile muli aya mashiwi ya kuti “icilye umwali sana ulufyengo.” *

Amafunde ayo Bashakonkele

Amafunde Lesa apeele abena Israele ukupitila muli Mose bayalondolola ukuti “amafunde ayasuma nga nshi ayacila amafunde yonse ayabako.” Lelo, ilyo calefika muli ilya myaka Yesu ali pa calo, ba rabi abakoseshe sana amafunde balilundileko amafunde na yambi ayengi nga nshi ayashali ya mu Baibolo, ayo pa numa baishilelemba na muli Talmud. (Belengeni akabokoshi kaleti  “Amafunde AbaYuda Balekonka mu Nshita ya Batumwa,” pe bula 20) Bushe icilye Yesu amonekelemo calikonkele aya mafunde ya mu Baibolo na yalya balundileko?

Bushe ilyo Yesu bamwikete kwaliko inte shibili ishatile alicitile umulandu? Ukulingana na mafunde, pa kwikata umuntu, kwalingile ukuba inte shibili. Mu nshita ya batumwa, umuYuda uulemona kwati umunankwe napula mwi funde, aleleta umulandu ku cilye pa nshita aba mu cilye balebomba. Aba mu cilye tabalepeela umuntu imilandu lelo balekutika fye ku milandu umuntu balemupeela. Inte ishaliko ilyo umuntu acitile umulandu, e shalemulubulwisha. Umuntu balemulubulwisha nga kwaba inte shibili ishilelanda ukuti alicitile umulandu umo wine. Ubunte balepeela e bwalelenga umuntu bamwikate. Takwaleba icilye nga kuli fye inte imo. (Amalango 19:15) Nomba kuli Yesu, intungulushi sha baYuda shalefwaya fye “inshila iisuma” iya kumwipailamo. Bamwikete ilyo basangile “inshita yalinga,” e kutila ubushiku ‘ilyo kushali abantu.’—Luka 22:2, 5, 6, 53.

Ilyo Yesu bamwikete, takwali inte ishamushinine ukuti alicitile umulandu. Bashimapepo na ba mu cilye ca Sanhedrini, icilye cikalamba ica baYuda, batampile ukufwaya inte ninshi Yesu nabamwikata kale. (Mateo 26:59) Tabasangile inte shibili ishalemupeela umulandu umo wine. Lelo incito ya kufwaya inte tayali ni ncito ya ba mu cilye. Loya kabili uulemba ifitabo A. Taylor Innes atile: “Ukulubulwisha umuntu, maka maka uo balepingwila ukufwa, ukwabula ukukwata imilandu ya kumulubulwishishapo, kwali ni bumpulamafunde ubwine bwine.”

Ibumba ilyaikete Yesu lyamutwele ku ng’anda ya kwa Anasi, uwali kale Shimapepo Mukalamba, uwatampile ukumulubulwisha. (Luka 22:54; Yohane 18:12, 13) Anasi alipulile mu mafunde pantu yatile umuntu uwacitile umulandu wa kufwilapo balingile ukumulubulwisha akasuba, te bushiku iyo. Kabili ukushinina shimilandu kwali no kubela mu cilye pa cintubwingi, te mu bumfisolo. Apo Yesu alishibe ukuti Anasi alipulile mu mafunde pa kumulubulwisha, amwaswike ukuti: “Cinshi ico mulenjipushisha? Ipusheni abaleumfwa ifyo nalebeba. Balishiba ifyo nalandile.” (Yohane 18:21) Anasi alingile ukulaipusha inte, te kwipusha Yesu. Ifyo Yesu ayaswike nga fyalengele kapingula wa mulinganya ukukonka ifunde pa kulubulwisha, lelo Anasi talefwaya ukuba no mulinganya.

Ifyo Yesu ayaswike fyalengele kuti umushilika amutobe ulupi, kabili balimucushishe mu nshila shalekanalekana ilya nshita ya bushiku. (Luka 22:63; Yohane 18:22) Ifunde lyaba mwi buuku lya mu Baibolo ilya Impendwa icipandwa 35, ililanda pa misumba ya kufulumukilako, lyatila uo bekete bali no kumucingilila pa kuti tabalemucusha ukufikila bamusanga no mulandu. Yesu na o balingile ukumucingilila.

Abaikete Yesu lyena bamutwele ku ng’anda ya kwa Shimapepo Mukalamba Kayafa, uko batwalilile ukumulubulwisha ubushiku, ukushali kwa mwi funde. (Luka 22:54; Yohane 18:24) Ilyo bali kulya, bashimapepo tabali no mulinganya pantu bafwaile “abantu aba kushinina Yesu ifya bufi pa kuti bamwipaye,” lelo takwali inte shibili ishalelanda fimo fine pa milandu balepeela Yesu. (Mateo 26:59; Marko 14:56-59) E ico shimapepo mukalamba aeseshe ukupatikisha Yesu ukulanda fimo pa kuti e fyo bamupingwilepo.  Amwipwishe ukuti: “Bushe tauleasuka nangu cimo pa fyo aba balekushinina?” (Marko 14:60) Ukwipusha uo balelubulwisha na ko kwali kupula mu mafunde. Inness uo twambwile na pa kubala atile: “Ukwipusha uo balelubulwisha, no kumupingula ukulingana ne fyo ayasuka kwali lufyengo icine cine.”

Pa kulekelesha, abalemulubulwisha bapingwilile Yesu pa mashiwi alandile. Ilyo bamwipwishe ukuti: “Bushe ni we Kristu Umwana wa Wa Mushilo?” Yesu ayaswike ukuti: “Nine; kabili mukamona Umwana wa muntu naikala ku kwa kulyo kwa Wa Maka Yonse kabili aleisa pa makumbi ya mu muulu.” Bashimapepo batile aleponta, kabili “bonse bapingwile ukuti afwile ukufwa.”—Marko 14:61-64. *

Amafunde ya kwa Mose yatile ukulubulwisha kwali no kubela pa cintubwingi. (Amalango 16:18; Ruti 4:1) Lelo Yesu ena bamulubulwishishe mu bumfisolo. Tabasuminishe umuntu nangu umo ukulandilako Yesu. Tabafwailishe pa kuti bamone nga ifyo Yesu alelanda ukuti ni Mesia fyali fya cine. Yesu tabamusuminishe ukwita inte isha kumupokololako. Tabaikele pa nshi pa kuti bamone impendwa ya bapingushi abaleti alikwete umulandu na balekaana ukuti takwete.

Bamutwala Kuli Pilato

Apo abaYuda nalimo tababapeele insambu sha kwipaya Yesu, bamutwele kuli Ponti Pilato, kateka umwina Roma. Icipusho Pilato abalilepo ukwipusha abaYuda ca kuti: “Mulandu nshi mulepeela uyu muntu?” Apo balishibe ukuti umulandu bapeele Yesu uwa kuti aleponta tawali na kulenga Pilato ukumupingwila ukufwa, abaYuda baeseshe ukupatikisha Pilato ukupingula Yesu ukwabula ukumulubulwisha. Batile: “Uyu muntu nga te ncitatubi, nga tatumuletele kuli imwe.” (Yohane 18:29, 30) Pilato alikeene umulandu bapeele Yesu, kabili ici calengele abaYuda bafwaye imilandu imbi, batile: “Twasangile uyu muntu aletunka aba mu luko lwesu ukuti bemine ubuteko kabili alebalesha ukulipila imisonko kuli Kaisare, kabili aletila umwine e Kristu imfumu.” (Luka 23:2) E ico umulandu bamupeele uwa kuti aleponta waishilealuka no kuba uwa kwimina ubuteko.

Umulandu wa kuti ‘alelesha abantu ukulipila imisonko’ wali wa bufi, na balya bene balemupeela imilandu balishibe ifi. Yesu alesambilisha abantu ukulalipila imisonko. (Mateo 22:15-22) Kumfwa kuli ulya mulandu wa kuti Yesu ali-isontele ukuba imfumu, mu nshita fye iinono Pilato alimwene ukuti umuntu bamuletele taleimina ubuteko bwa bena Roma. Atile: “Nshimusangile no mulandu nakalya.” (Yohane 18:38) Ilyo alemulubulwisha, Pilato atwalilile fye ukulanda ukuti tamusangile no mulandu.

Pa kubala Pilato aeseshe ukukakula Yesu pantu ukulingana ne funde, pa Ca Kucilila balekakulapo umufungwa. Na lyo line, Pilato asukile akakula Baraba, uwakwete umulandu wa kwimina ubuteko no wa kwipaya.—Luka 23:18, 19; Yohane 18:39, 40.

 Pilato aeseshe ukusangako inshila na imbi iya kukakwilamo Yesu. Balimufopawile, bamufwikile insalu yakashikila ne cisote ca myunga, balimumine, no kumupumya. Na kabili atile Yesu tali no mulandu. Cali kwati Pilato aleti: ‘Bushe ifi uyu muntu namukanda tafikumanine kuli imwe bashimapepo?’ Nalimo ale-enekela ukuti nga bamona nabamufopaula ku bena Roma, imitima yabo iyakalipwe yali no kutontoloka kabili bali no kumumfwila inkumbu. (Luka 23:22) Lelo te fyo cali.

“Pilato [alefwaya] inshila ya [kukakwilamo Yesu]. Lelo abaYuda babilikishe, abati: ‘Nga mwakakula uyu muntu, ninshi tamuli cibusa wa kwa Kaisare. Umuntu onse uwaibika pa bufumu alwisha Kaisare.’” (Yohane 19:12) Uwali Kaisare pali ilya nshita ni Tiberi, kateka uwaleipaya umuntu onse uo alemona ukuti tali ne cishinka, ukubikako fye na bali ne fifulo fikalamba mu buteko. Pilato alikalifye kale abaYuda, e co talefwaya ukucita ifyali no kumuletelela, e kutila ukumupeela umulandu wa kuti tali ne cishinka kuli Kaisare. Amabumba yalitiinishe Pilato kabili atiinine nga nshi. Balimupatikishe ica kuti asumina no kwipaya Yesu, umuntu uwa kaele.—Yohane 19:16.

Ukupituluka mu fyo Bamulubulwishe

Abaishiba amafunde abengi balipituluka mu fyo Amabuuku ya Mbila Nsuma yalondolola pa fyo balubulwishe Yesu. Batila tamwali umulinganya, balimufyengele. Loya umo alemba ukuti: “Ukulubulwisha umuntu mu nshita ya bushiku no kumupingula, kwali kupula mu mafunde ya baHebere kabili kwali lufyengo icine cine.” Uwasambilila sana amafunde atila: “Fyonse ifyo bacitile pa kumulubulwisha fyalipusene sana na mafunde ica kuti kuti twatila bamufyengele fye pa kumwipaya.”

Yesu ali wa kaele. Na lyo line, alishibe ukuti alingile ukufwa pa kuti alubule abantu aba cumfwila kuli Lesa. (Mateo 20:28) Alitemenwe nga nshi umulinganya ica kuti alekele abantu bamufyenga icine cine. Aliculile pa mulandu wesu, fwe bantu ababembu. Ici, cintu ico tushilingile ukulaba.

[Amafutunoti]

 [Akabokoshi ne Cikope pe bula 20]

 Amafunde AbaYuda Balekonka mu Nshita ya Batumwa

Pa mafunde ya baYuda, ayo balembele mu nshita sha batumwa lelo ayo basumina ukuti ya kale na kale, pali na ya:

▪ Mu milandu iyo umuntu engafwilapo, balebalilapo ukukutika ku nte isha kupokololako shimilandu

▪ Bakapingula baleesha na maka ukupususha shimilandu

▪ Bakapingula balepokololako shimilandu, tabalemupeela imilandu

▪ Inte baleshisoka ukuti ukuba nte te cintu ca kutwalilako amasange

▪ Baleipusha inte imo na imo ku mbali, ukushili inte shimbi

▪ Ubunte balepeela bwali no kuba fye bumo bwine pamo nga, ubushiku fyacitike, uko fyacitikile, inshita fyacitike na fimbipo

▪ Abalecita imilandu ya kufwilapo balebalubulwisha akasuba kabili imilandu yalepwa ilyo akasuba kashilawa

▪ Tabalelubulwisha uucitile umulandu wa kufwilapo nga ca kuti ubushiku bukonkelepo bushiku bwe Sabata nelyo umutebeto

▪ Umuntu nga tabamusangile no mulandu, imilandu yalepwa fye mu bushiku bumo; e lyo nga bamusanga no mulandu, imilandu yalepwa mu bushiku bukonkelepo ilyo balebilisha ubupingushi no kumwipaya

▪ Abapingushi 23 nelyo ukucilapo e balepingula abalecita imilandu ya kufwilapo

▪ Pa kuvota nga umuntu afwile ukukakulwa nelyo ukufwa, umupingushi onse alelandapo ifyo aletontonkanya, umwaice pali bonse e walebalilapo; bakalemba balelemba ifyebo fya baleti takwete umulandu ne fya baleti ali no mulandu

▪ Umuntu balemukakula nga abasala ukuti tali na mulandu nabapulapo na umo fye pa baleti ali no mulandu; e lyo balemupingula nga ca kuti abasala ukuti ali no mulandu nabapulapo na babili nelyo ukucilapo pa baleti tali na mulandu; nga abaleti ali no mulandu bapulilepo fye no muntu umo, baleletelapo abapingushi na bambi babili ukufikila abaleti ali no mulandu bapulapo na babili nelyo ukucilapo

▪ Nga takuli umupingushi nangu umo uulepokololako shimilandu, ifyo bapingula tabalefikonka; abapingushi bonse nga bapingula ukuti ali no mulandu baletila “bomene fye akapi.”

Amafunde Bashakonkele Ilyo Balelubulwisha Yesu

▪ Icilye tacaumfwile imilandu bapeele Yesu nelyo ukukutika ku nte shakwe

▪ Takwali kapingula nangu umo uwalefwaya ukupokololako Yesu; bonse bali balwani bakwe

▪ Bashimapepo bafwaile inte sha bufi pa kuti bapingwile Yesu ukufwa

▪ Bamulubulwishe ubushiku mu bumfisolo

▪ Bamulubulwishe mu bushiku bumo, icungulo bushiku ukuti ubukakonkapo mutebeto

▪ Tapali umulandu bamupeele pa kumwikata

▪ Tabafwailishe pali filya alandile ukuti ni Mesia, ifyo bena baleti “kuponta”

▪ Umulandu bamupeele walyalwike ilyo bamutwele kuli Pilato

▪ Imilandu balemupeela yali ya bufi

▪ Nangu ca kutila Pilato tasangile Yesu no mulandu, alisuminishe ukuti bamwipaya

[Akabokoshi pe bula 22]

Inte Shaleba no Mulandu wa Mulopa

Mu filye fya baYuda, abaleba inte mu milandu iikalamba iyo baleipailapo abantu balebasoka pa fyo ubumi bwacindama. Balebasoka ukuti:

“Nalimo ulefwaya ukupeela ubunte pa fintu ifyo uletunganya fye, pa mang’umfu-ng’umfu, nelyo pa fyo nte umbi ashimike; nelyo nalimo uletila, ‘Uo waumfwileko muntu uwacetekelwa.’ Nelyo nalimo tawishibe ukuti ni we nomba twalalubulwisha pa kuti twishibe icishinka. Ufwile ukwishiba ukuti amafunde bakonka pa kupingula umuntu uwibile ifipe yalipusana na yo bakonka pa kupingula umuntu uucitile umulandu wa kwipailwapo. Ifunde pa fipe ifibilwe litila, uwibile afwile ukulipila indalama kabili nga alipila ninshi ailubula umwine. Ku milandu ya kwipailapo umuntu, umulopa wa muntu [uo bapeele umulandu] no mulopa wa bana bakwe bonse [umuntu babepeshe umulandu] uba pa mutwe wa nte [iya bufi].”—Babylonian Talmud, Sanhedrin, 37a.

Nga ca kuti uo bapeele umulandu cine cine bamusanga no mulandu, inte e shalemwipaya.—Ubwina Lebi 24:14; Amalango 17:6, 7.