Tinikeni pa kuti muye ku filimo

Tinikeni pa kuti mumone imitwe iilimo

Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Bushe Kuti Mwa-asuka Ifi Fipusho?

Bushe indalama balebomfya pe tempele lya kwa Yehova mu Yerusalemu shalefuma kwi?

Indalama balebomfya ku milimo yalekanalekana iya pe tempele shalefuma ku misonko abantu balesonkela, maka maka ica pe kumi ico bonse balingile ukupeela. Lelo kwali imisonko na imbi uko balefumya indalama. Ku ca kumwenako, ilyo balepanga icikuulwa ca mushilo, Yehova aebele Mose ukuti umwina Israele onse uwapendwa akapeele hafu we shekele, “ica musangulo ca kwa Yehova.”—Ukufuma 30:12-16.

Cimoneka kwati caishileba lutambi ku muYuda onse ukulasangula hafu we shekele ngo musonko we tempele uwa cila mwaka. Uyu e musonko uo Yesu aebele Petro ukuti asonkele ukubomfya indalama afumishe mu kanwa ke sabi.—Mateo 17:24-27.

Imyaka iingi iyapita, balisangile indalama sha makobili shibili mu Yerusalemu isho balebomfya ukulipila umusonko we tempele. Ikobili limo, ilyo bapangile mu Turi mu 22 C.E., balisangile mu cimufoolo ca menshi icaliko mu nshita ya batumwa. Ku lubali lumo ulwa ili kobili kwaba umutwe wa kwa Melkart, nelyo Baali, lesa mukalamba uwa bena Turi, e lyo ku lubali lumbi kwaba kapumpe uwikele pa ntanshi ya bwato. Ikobili limbi ilyo basangile pa citantala ce tempele, balelibomfya mu mwaka wa kubalilapo ilyo abaYuda bapondokele abena Roma, mu 66-67 C.E. Pali ili ikobili pali kapu na mapomegranate yatatu ayalebalula, kabili palembelwe no kuti “Hafu we Shekele” na “Yerusalemu wa Mushilo.” Profesa Gabriel Barkay, alandile pali ili ikobili basangile ukuti, “lyalemoneka ilyapya ku mulilo, kabili uyu mulilo ufwile ni ulya waonawile Itempele lya Bubili mu 70 C.E.”

Bushe ifikuulwa ifyo Nebukadnesari imfumu ya Babiloni akuulile fyalemoneka shani?

Mwi buuku lya mu Baibolo ilya kwa Daniele mwaba amashiwi Nebukadnesari alandile aya kuti: “Bushe uyu te Babiloni Mukalamba, uo ine nakuula ku kuba ing’anda ya bufumu ku maka yandi ayakalamba kabili ku kuba ubukata bwa kucindama kwandi?” (Daniele 4:30) Bushe ca cine uyu umusumba wali uukalamba?

Bakalemba wa lyashi lya kale batila Nebukadnesari e wakuulile amatempele, amasano, amalinga ya musumba, no kupanga amabala ayasuma nga nshi. Itempele ilikalamba ilyali pa kati ka musumba wa Babiloni lyalikwete ulupungu ulwalepele amamita nalimo ukucila 70. Lelo, icitabo ca Babylon—City of Wonders (Babiloni Umusumba uwa Fipapwa) citila: “Ifintu ifyalumbuka sana ifyo [Nebukadnesari] akuulile, Musebo wa Kusefeshamo ne Mpongolo ya Ishtar.” Mu mbali ya uyu Musebo wa Kusefeshamo, uwapitile pa Mpongolo ya Ishtar, balikuulilileko ifibumba ifyo bayemfesheko ne nkalamo isho babumbilile ishalemoneka kwati shile-enda. Ici citabo calanda na pa mpongolo iyali iikalamba mu Babiloni, ukuti: “Baikuuliile ne njelwa ishalebeka isho bapentele bluu kabili ku fibumba balengeleko imboo ishingi ne fiswango. Ukwabula ukutwishika, abeni nga batandalila iyi ncende, tabalelaba ifyo iyi mpongolo yalemoneka bwino.”

Ku kutendeka kwa myaka ya ba 1900, abashula ifya mu mushili balishulile ifipimfya ifingi nga nshi ifya Musebo wa Kusefeshamo ne fya Mpongolo ya Ishtar kabili balifibomfeshe no kupangamo impongolo iyapala ilya yali mu Babiloni no kuibika mu cikuulwa basungilamo ifya kale ica Pergamon Museum, mu Berlin, ku Germany.

[Ifikope pe bula 12]

Ifyo yali ubukulu

[Abatusuminishe]

Top: Clara Emit, Courtesy of Israel Antiquities Authority; bottom: Zev Radovan

[Icikope pe bula 12]

Impongolo ya Ishtar iyo bapangile cipya cipya