Amalangi ne Nsalu Ifyaliko Kale

BAIBOLO yalilanda pa fintu pamo nga amalangi, insalu shalekanalekana, ne fya kufwala ifyo abantu balefwala kale.

Kwena, Baibolo te buuku lya mafashoni. Lelo ifyo yalandapo kuti fyatwafwa ukwelenganya ifyo tulebelenga.

Ku ca kumwenako, tulabelenga pa fya kufwala fya mabuula ya mukunyu ifyo Adamu na Efa babilile ifishali ifyakosa. Lelo pa numa, Lesa abapeele ifya kufwala fimbi ifyakosa, “ifya kufwala ifitali ifya mpapa.”—Ukutendeka 3:7, 21.

Na kabili mu Ukufuma icipandwa 28 ne cipandwa 39, mwalilembwa ifintu ifingi pa fyo shimapepo mukalamba uwa bena Israele alefwala. Pali ifi fya kufwala pali ne ca kufwala ca mu kati ica kolokondwe, ilaya ilyabuuta, umushipi, ica kufwala cabula amaboko ica bluu, ica kufwala ca efode icayemfiwa, e lyo ne nsalu ya kupomba ku mutwe e lyo na kapaapaatu ka golde akabeeka. Ukubelenga fye pa fyo ifya kufwala fyalepangwa ku fintu ifya mutengo, kuti kwalenga twaelenganya ifyo bashimapepo balemoneka bwino.—Ukufuma 39:1-5, 22-29.

Ifya kufwala ifyo kasesema Eliya alefwala fyali ifyaibela ica kuti abantu balemwishiba fye bwangu nga balondolola imimonekele yakwe: Alefwala “ica kufwala ca masako, no mushipi wa mpapa mu musana.” Ilyo papitile imyaka iingi, abantu bamo baletontonkanya ukuti Yohane Kabatisha ali ni Eliya. Ico baletontonkanishishe fi nalimo mulandu wa kuti ifya kufwala alefwala fyalipalene ne fyalefwala Eliya.—2 Ishamfumu 1:8; Mateo 3:4; Yohane 1:21.

Insalu na Malangi Baibolo yalilandapo sana pa fintu fyalekanalekana ifyo balebomfya pa kupanga ifya kufwala. Yalilanda na pa malangi ne fyo balebomfya pa kuyapanga,  pa fyo balepyata ubushishi, ukubupikula, no kububila. * Insalu isho balandapo sana baleshipanga ukubomfya amasako ya nama baleteka e lyo shimbi baleshifumya ku tumuti twa kolokondwe. Abele balemwita ati “kacema wa mpaanga.” (Ukutendeka 4:2) Baibolo tayalanda umulandu aletekela impaanga, nampo nga kufumyako amasako nelyo iyo. Umuku wa kubalilapo Baibolo yalanda pa nsalu ishisuma ni lintu Farao afwikile Yosefe ica kufwala mu ma 1700 B.C.E. (Ukutendeka 41:42) Baibolo tayalandapo ukuti abaYuda balefwala ifya kufwala fya kotoni, lelo ukufuma fye ku kale, ku fyalo fya ku Middle East kwena balebomfya kotoni.

Kuli fyonse fibili, utumuti twa kolokondwe na masako, balefumyako ubushishi ubo balepyatila pamo pa kupanga ubushishi ubwapusana ukutikama. Pa numa ubushishi balebupikula no kupangamo insalu. Ku bushishi ne nsalu balebikako ilangi lyapusanapusana. Lyena baleputula insalu ukulingana no mubili wa muntu baleputwila. Ilingi insalu  sha fya kufwala baleshiyemfya, balebililamo ubushishi bwa malangi yalekanalekana, ici calelenga ifya kufwala ukulamoneka bwino nga nshi.—Abapingushi 5:30.

Amalangi balebika ku fya kufwala ayo balandapo sana mu Baibolo yali ya bluu, ayakashikila, e lyo na yakashika ce. Abena Israele babebele ukubika “umwando wa bluu pa muulu wa nsenkebele” sha fya kufwala fyabo nge ca kubebukishako ukuti bali bantu ba kwa Yehova Lesa abaibela. (Impendwa 15:38-40) Ishiwi lya ciHebere ilya kuti tekheʹleth, ilipilibula ukuti bluu, ne lya kuti ’ar·ga·manʹ, ilyo ilingi bapilibula ukuti “icakashikila,” yali malangi ayo balepangilamo ifya kufwala fya kwa shimapepo mukalamba ne fintu fimbi ifyo baleyemfeshako ifyali mu cikuulwa ca mushilo ne tempele.

Icikuulwa ca Mushilo ne Fipe fya mwi Tempele Ilyo abena Israele bali mu matololo, balepepela pa cikuulwa ca mushilo. Pa numa, batendeke ukupepela mwi tempele mu Yerusalemu. Kanshi e mulandu wine muli Baibolo mwabela ifintu ifyalekanalekana ifyo bali no kukonka pa kupanga no kuyemfya icikuulwa ca mushilo e lyo ne tempele ilyo Solomone akuulile. Pa mbali ya fyo bali no kubomfya pa kukuula icikuulwa ca mushilo e lyo ne langi bali no kupentako, Baibolo yalilanda na pa fyo bali no kupikula, ukubila, no kubika ilangi ku nsalu e lyo no kubila amakatani ye tempele no kuyayemfya.

Besalele na Oholiabu, abali abacenjela mu kupanga ifyalekanalekana, e lyo na baume bambi na banakashi, balibombele umulimo babapeele uwa kupanga icikuulwa ca mushilo ica kupepelamo Yehova. Balibombele bwino nga nshi uyu mulimo pantu Lesa alibapeele umupashi wa mushilo kabili alebatungulula. (Ukufuma 35:30-35) Mu cipandwa 26 mwi buuku lya Ukufuma, balilondolola bwino bwino ifyo babomfeshe pa kupanga icikuulwa ca mushilo ne fyo bacikuulile. Ku ca kumwenako, utumatenti utusuma twapikwilwe “ku bushishi bwa kolokondwe umusuma ubwapyatwa bwino ne ya bushishi bwa bluu no bushishi bwa masako ya mpaanga ubwakashikila no bwakashika ce.” Ifingi pali ifi babomfeshe nalimo bafifumishe mu Egupti ilyo balefuma mu busha. Ico bayemfeshe sana yali ni nsalu iyatikama iyo bapikwililemo bakerubi iyalekenye “Umuputule wa Mushilo ku Muputule wa Mushilo Sana,” iyali mu kati ka cikuulwa ca mushilo. (Ukufuma 26:1, 31-33) Ifi fine bayemfeshe icikuulwa ca mushilo, e fyo ne Mfumu Solomone yaebele abaishibe ifya kupikula insalu ukuyemfya itempele lya mu Yerusalemu.—2 Imilandu 2:1, 7.

 Ukulingana ne fyalembwa mu Baibolo, twamona ukuti abaHebere aba kale balicenjele mu kupanga ubushishi ne nsalu ukubomfya ifintu ifyaliko mu nshiku shabo. Ifyo tubelenga pa bantu ba ku kale filanga ukuti ifya kufwala balepanga tafyaleba ifya cabe cabe, lelo balebila ifisuma ifyo balefwala pa nshita shalekanalekana ukulingana ne fyo imikalile ya lupwa lumo lumo yali.

Baibolo itweba ukutila abena Israele babapeele icalo icisuma, ‘icalo umwali umukaka no buci.’ (Ukufuma 3:8; Amalango 26:9, 15) Ilyo batwalilile ukuba mu kupepa kwa cine, Yehova alebapaala. Imikalile yabo yaliweme, baleba ne nsansa kabili tabalefwaisha ukukwata ifingi. Ku ca kumwenako, Baibolo itweba ukuti: “Abena Yuda na bena Israele baikele mu mutelelwe, umuntu onse mwi samba lya mwangashi wakwe na mwi samba lya mukunyu wakwe, ukufuma ku Dani ukufika ku Beere-sheba, inshiku shonse isha kwa Solomone [Imfumu].”—1 Ishamfumu 4:25.

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 26]

Ubushishi bwa Masako ya Mpaanga no bwa Kolokondwe

Umulandu uukalamba uo abantu kale baletekela impaanga, kufumyako umukaka na masako. Ku mpaanga fye ishinono, balefumyako amasako aya kupangamo ifya kufwala ifyalekumana ulupwa lonse. Nga ca kuti umuntu aliteka impaanga ishingi, alekwata amasako ayengi ica kuti aleshitishako na bantu abali mu bukwebo bwa kupanga ifya kufwala. Mu matauni yamo ne mishi mwali abalecita ubu bukwebo. Ukufuma fye ku kale, pa milimo iyo balebomba cila mwaka, pali no kubeya impaanga amasako.—Ukutendeka 31:19; 38:13; 1 Samwele 25:4, 11.

Insalu, iyo balebomfya sana ukupangila ifya kufwala, baleifumya ku tumuti twa kolokondwe. (Ukufuma 9:31) Baleputula utu tumuti nga twakula. Balebuula iminkonti no kuikanika. Pa numa baleyabikila mu menshi pa kuti inake. Nga baifumya mu menshi baleyanika na kabili e lyo baipuma no kufumyako ubushishi ubo balepikula. Aba ku bufumu na bashimucindikwa balitemenwe sana ifya kufwala ifyo balepangila ku bushishi bwa kolokondwe.

[Icikope]

Utumiti twa kolokondwe utwauma ninshi tabalatwabikila

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 27]

Ukupyata

Akabushishi kamo, pamo nga ka kolokondwe, aka masako ya mbushi, na ya mpaanga takakosa kabili kepi te kuti kabombe nangu cimo. Kanshi pa kuti ubushishi bukose no kulepa, balebupyatila pamo. Baibolo yalanda pa “mukashi wa mano” ukuti: “Amaboko yakwe yekata akamuti ka kupangilako ubushishi, ne minwe yakwe ifumbata umupeto wa kukoselako.” (Amapinda 31:10, 19) Ifi ilembo lyalanda e fyo balepyata ubushishi, ukubomfya akamuti ka kupangilako ubushishi e lyo no mupeto wa kukoselako, utwali fye tumiti tubili.

Pa kupyata ubushishi, umwanakashi aleikata akamuti ka kupangilako ubushishi ku kuboko kumo, ninshi napombako no bushishi. E lyo ku kuboko kumbi alebuula ubushishi, abupyata no kupangamo intambo, kabili alekofya iyi ntambo ku mupeto wa kukoselako. Ku mpela ya mupeto balebikako akaleshinguluka. Nga ashingulusha umupeto wa kukoselako, ubushishi ubwatikama bwalepyatikwa. Ubushishi ubo bapyata balebupomba ku kamuti ka ku mupeto, kabili ifi fine e fyo balecita mpaka ubushishi bonse bwaba ubushishi fye bumo ubutali. Apa nomba ninshi kwashala fye ukubupikula nelyo ukubikako ilangi.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 28]

Ifyo Balecita pa Kubika Ilangi ku Bushishi

Pa numa ya kupyata ubushishi no kubuwamya nelyo pa numa ya kupikula insalu, balebikako ilangi. Nga balefwaya ilangi ukuba ilyatikama, baleyabikila ubushishi nelyo insalu mwi langi imiku iingi. Pa mulandu wa kuti ilangi lyalikosele umutengo, nga bafumya insalu umo baleyabikila, baleikama pa kuti bafumyeko ilangi lya kwisabomfya inshita imbi. Nga bakamako ilangi, baleikanika.

Pa mulandu wa kuti takwali amalangi nga yabako muno nshiku, abena kale balefumya amalangi yalekanalekana ku fimenwa na ku fintu pamo nga utushishi ne nkola. Ku ca kumwenako, ilangi lya mutuntula balelifumya ku mabula ya mualmonde ne fipaapa fya mapomegranate, kabili ilangi lyafiita balelifumya ku fipaapa fya cimuti ca mupomegranate. Ilangi lyakashika balelifumya ku mishila ya cimenwa ico beta ukuti madder nelyo ku tushishi uto beta ukuti kermes. Ilangi lya bluu balelifumya kwi luba limo ilyafitulukila. Pa kupanga amalangi ayalekanalekana pamo nga ya bluu, ayakashika ce, e lyo na yakashikila ayo aba ku bufumu batemenwe, balebomfya inkola shalekanalekana isho balefumya muli bemba.

Ni nkola shinga ishalekabilwa pa kuti bafumyeko ilangi lya kubomfya ku ca kufwala cimo? Ku nkola imo balefumyako fye ilangi ilinono sana, ica kuti ifyo bafwailisha filanga ukuti pa kupanga ilangi lya ca kufwala cimo fye nelyo ica kufwala ice langi lyakashikila ico aba ku bufumu batemenwe, balebomfya inkola nalimo 10,000. Ilyo Imfumu Nabonidus iya Babiloni yaleteka, ifya kufwala ifyakashikila fyalikosele sana umutengo imiku 40 ukucila ifya kufwala fya malangi yambi. Pa mulandu wa kutila mu musumba wa Turi e mwalefuma ili langi lya mutengo ilyakashikila, balelita ukuti ilangi lya ku Turi.

[Ifikope]

Icipanga ca nkola ya muli bemba

Ico baleyabikamo insalu ukuti ibe iyakashikila ku Tel Dor, mu Israele, mu ma 100 nelyo 200 B.C.E.

[Abatusuminishe]

The Tel Dor Project

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 29]

Ifyo Balepikula Insalu

Kapikula alebomfya ica kupikwilako ubushishi no kubila ifya kufwala ifyakulile ukulingana ne fyo alefwaya nelyo ukubila fimbi ifyo umwine atemenwe. Alebika ubushishi pa ca kupikwilako, e lyo abuula ubushishi na bumbi, ubo aleti apa abupikwila pa muulu wa bubiye, e lyo bumbi abupikwila pa nshi.

Bakapikula abalepikula insalu kale, balebomfya ifya kupikwilako ifya misango ibili, fimo fyali fya kulaalika pa nshi, e lyo fimbi fyali fya kwimika. Ku fya kupikwilako ifya kwimika, ku mpela ya bushishi balekakako ifintu ifyafina pamo nga amabwe. Mu ncende ishingi isha mu Israele, ifi balekaka ku mpela ya bushishi balifisanga.

Indupwa ishingi shaleipikwila ubushishi ne nsalu, lelo mu ncende shimo, aba mu mushi bonse balebombela pamo muli uyu mulimo. Ku ca kumwenako, 1 Imilandu 4:21 ilanda pa “ng’anda ya babomfi abalepanga insalu ishisuma.” Ici cilanga ukuti kwali abantu abalebombela pamo muli uyu mulimo.

[Icikope pe bula 26, 27]

“Ubushishi bwa bluu no bushishi bwa masako ya mpaanga ubwakashikila.”—Ukufuma 26:1