Bushe Ifyo Mutontonkanya pa Muntu Nga Mwamumona fye Ninshi E fyo Aba?

BUSHIKU bumo dokota umo aletamba TV mu ng’anda yakwe, ninshi balelangisha cilolo wa ku Ireland. Ilyo dokota amulolekeshe, amwene icapala cimumena pe saya lyakwe. Pa numa, dokota aebele cilolo ukuti akaye ku cipatala bwangu bwangu pa kuti bakayemupima.

Filya fine dokota amwene e fyo cali, bailesanga ukuti cilolo alikwete kansa. Uyu dokota alishibe ubulwele bwa kwa cilolo ilyo amuloleshe fye. Abantu bamo na bo batontonkanya ukutila kuti baishiba ifyo umuntu aba nga bamona fye ifyo aba uwa cishinka, ifyo acita, ne mibele yakwe.

Pa myaka iingi basayantisiti balyesha ukubomfya inshila beta ukuti physiognomy iya kwishiba ifyo umuntu aba pa kumona fye ifyo alemoneka. Icitabo ca Encyclopaedia Britannica cilondolola ili ishiwi lya physiognomy ukuti “ni sayansi batila e yo beshibilako ifyo umuntu aba pa kubebeta icinso cakwe nelyo ifyo umubili wakwe umoneka.” Muli ba 1800 abasambilila pa bantu ne ntambi shabo pamo nga Francis Galton, umufyala wa kwa Charles Darwin, na basoma pali bantalamisoka na pa misoka bacita, pamo nga Cesare Lombroso uwa ku Italy, nabo bene baleti iyi nshila ilabomba ukwishibilako ifyo umuntu aba nangu ca kutila ino nshita tayaseeka.

Na lyo line abantu abengi batontonkanya ukutila kuti baishiba ifyo umuntu aba pa kumona fye ifyo amoneka. Lelo bushe ici ca cine?

Ukupingula Umuntu pa Kumona fye Ifyo Amoneka

Mwi buuku lya mu Baibolo ilya kwa 1 Samwele mwaliba ilyashi lilanda pa kupingula umuntu ukumona fye ifyo alemoneka. Yehova Lesa aebele kasesema Samwele ukusuba umwana wa kwa Yese uwali no kwisaba imfumu ya mu Israele. Baibolo itila: “Ilyo [abana ba kwa Yese] baleingila, amwene Eliabu kabili apo pene atile: ‘Cine cine uyu eminine pa cinso ca kwa Yehova e wasubwa wakwe.’ Lelo Yehova atile kuli Samwele: ‘Wimona ifyo alemoneka no butali bwa ciimo cakwe, pantu nimukaana. Pantu ifyo umuntu amona te fyo Lesa amona, pantu umuntunse amona fye ifimoneka ku menso; lelo Yehova ena, amona mu mutima.’” Ifi fine e fyo cali na ku bana bambi 6. Pa kulekelesha, Lesa asalile Davidi, umwana wa kwa Yese uwalenga 8, uwali fye umwaice, uo kasesema Samwele na Yese bashaletontonkanyapo.—1 Samwele 16:6-12.

Ifi fine e fyo caba na muno nshiku. Imyaka iinono iyapita, umwina Germany uwasoma pali bantalamisoka na pa misoka, aebele abana be sukulu 500 abalesambilila pa mafunde ukuti balande ifyo baletontonkanya pa bantu 12 abo baletele. Pali aba pali umukalamba wa bakapokola, shicilye, uwalelolekesha pa ndalama sha pa yuniversiti, uwalelandilako akampani, baloya, aba mu cilye, e lyo ne fipondo fitatu ifyo bakakile mu cifungo. Aebele abana be sukulu ukuti balande incito aba bantu balebomba, na bo balemona ukuti bafwile ukukakwa no mulandu bafwile ukukakilwapo. Balingile ukubapingula ukulingana ne fyo balebamona e lyo ne fyo abene balandile ukuti e fyo batemenwe ukucita.

Finshi abana be sukulu batontonkenye pali aba bantu 12? Abali 375 balilungike pa kulanda ukuti balya batatu bali fipondo ifine fine. Lelo bambi 300 balandile ukuti abantu  9 bali fye ni bashimilandu. Pa bana be sukulu 7, umo alandile ukuti shicilye aleshitisha imiti ikola, kabili umo pa bana be sukulu batatu, atile umukalamba wa bakapokola ali mupuupu! Umuntu te kuti alungike ukupingula umuntu nga amumona fye ifyo alemoneka. Mulandu nshi twalandila ifi?

Imimonekele ya Muntu Kuti Yatubepa

Ilingi nga twamona umuntu pa muku wa kubalilapo, tulatendeka ukutontonkanya pa fyo aba ukulingana ne fyo twaishiba ne fyo twamonapo. Twalitemwa ukupingula abantu ukulingana ne fyo twaishiba. Ukulunda pa fyo umuntu amoneka, nalimo kuti twamupingula pa mulandu wa mutundu wakwe, uko apepa nelyo ifyo imikalile yakwe yaba.

Nga ca kuti ifyo tuletontonkanya pa muntu fyaisaba ifya cine, tulacetekela ifyo tutontonkanya, kabili cilalenga tulemona no kuti ifyo tutontonkanya nga twamona fye umuntu fya cine. Lelo bushe tucita shani nga twaishiba ukuti ifyo twaletontonkanya pali ena te fyo aba? Nga tuli ba cishinka, tufwile ukuleka ifyo twaletontonkanya pali uyo muntu no kufwaya ukwishiba icishinka pali ena. Nga te ifyo, kuti twacita ifyabipa kuli uyo muntu nelyo fye ukubembuka, pa mulandu wa cilumba no kumona ukuti ifyo twishibe e fili bwino.

Ukupingula umuntu ukulingana ne fyo amoneka takubipila fye uo balepingula, lelo kulabipila no ulepingula wine. Ku ca kumwenako, mu nshita ya kwa Yesu abaYuda abengi balikeene ukuti Yesu te Mesia walaiwe. Mulandu nshi bakaanine? Balemona fye ifyo alemoneka, basondwelela no kuti tali ni Mesia, ali fye ni mwana kabasa. Nangu ca kutila balitemenwe ifyo alesambilisha ne fipesha mano ifyo alecita, balikeene ukusumina ukuti ni Mesia. Ifyo baletontonkanya fyalengele Yesu ukuya mu kushimikila ku bantu bambi. Abebele ukuti: “Kasesema balamucindika kumbi, kano fye ku citungu ca ku mwabo na mu ng’anda mu mwakwe.”—Mateo 13:54-58.

Aba abaYuda bali mu luko ulwalelolela Mesia pa myaka iingi. Ifi bakeene Mesia pa mulandu wa fyo balemumona fyalengele ukuti Lesa aleke ukubatemwa. (Mateo 23:37-39) Ifi fine e fyo bakeene na basambi ba kwa Yesu. Abantu balemona ukuti abasambi abali fye abanono kabili abalondo abo basuulile ku bantu abasambilila na kuli bashimapepo, te kuti basambilishe ifintu ifyacindama. Abatwalilile ukutontonkanya muli  uyu musango balipanishe ishuko lya kuba abasambi ba Mwana wa kwa Lesa.—Yohane 1:10-12.

Bamo Balyalwike mu fyo Baletontonkanya

Bamo mu nshiku sha kwa Yesu balyalwike mu fyo baletontonkanya pali ena ilyo bamwene ifyo alecita. (Yohane 7:45-52) Pali aba pali na balupwa lwa kwa Yesu abashalemona ukuti lupwa wabo kuti aba Mesia. (Yohane 7:5) Icaweme ca kuti, balyalwike no kumutetekela. (Imilimo 1:14; 1 Abena Korinti 9:5; Abena Galatia 1:19) Ifi fine e fyaishilecitika mu Roma, abaYuda bamo bapingwilepo ukukutika ku mutumwa Paulo umwine ukucila ukucetekela amang’umfung’umfu ayo abapatile ubuKristu balekubanya. Pa numa ya kukutika, bamo balitetekele.—Imilimo 28:22-24.

Muno nshiku, abengi batontonkanya ukuti Inte sha kwa Yehova bantu ababipa. Mulandu nshi? Ilingi te pa mulandu wa kuti aba bantu balafwailisha ifishinka pali ba Nte nelyo ukushininkisha ukuti ifyo basuminamo nelyo ifyo bacita fyalipusana ne fyo Baibolo ilanda. Lelo mulandu wa kuti tabamona ukuti Inte sha kwa Yehova balasambilisha icine. Nga muleibukisha ifi fine e fyo na bantu abengi baletontonkanya pa Bena Kristu ba kubalilapo.

Te kuti tupape ifi abantu balanda ifyabipa pa bantu abesha na maka ukupashanya Yesu. Mulandu nshi tushingapapila? Pantu Yesu alisokele abasambi bakwe aba cine ukuti: “Abantu bonse bakamupata pa mulandu we shina lyandi.” Lelo abakoseleshe na mashiwi ya kuti: “Uwashipikisha ukufika na ku mpela, e ukapusuka.”—Mateo 10:22.

Muno nshiku, Inte sha kwa Yehova balomfwila ifunde lya kwa Yesu ilya kushimikila imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa ku bantu mwi sonde lyonse. (Mateo 28:19, 20) Abakaaninina fye ukumfwa ku mbila nsuma kuti bapanya ishuko lya kwingila pa nshila iitwala ku mweo wa muyayaya. (Yohane 17:3) Inga imwe mukacita shani? Bushe mukakonka fye ifyo mumfwa nelyo ifyo mutontonkanya pali ba Nte nelyo bushe mukafwaya ukwishiba icishinka mwe bene? Mwilaba ukuti: Imimonekele kuti yatubepa, ne fyo tumona ukuti e fyo umuntu aba nalimo te kuti fibe ifya cine, lelo nga twafwailisha icishinka kuti twasanga ukuti ifyo twaishibe te fya cine.—Imilimo 17:10-12.

[Icikope pe bula 11]

Pa mulandu ne fyo abaYuda balemona Yesu, abengi balimukeene ukuti te Mesia

[Icikope pe bula 12]

Bushe ifyo mutontonkanya pa Nte sha kwa Yehova fyashimpwa pa fyo mwaumfwa fye nelyo pa fishinka?