IFINGALENGA ULUPWA UKUBA NE NSANSA

Ifya Kucita pa Kuti Muleumfwana na Balupwa ba Bana Bakusangamo

BA MARGARET, * ABA KU AUSTRALIA, ABAKWATA ABANA BAKUSANGAMO, BATILE: “Abaali abakashi ba bena mwandi balyebele abana babo ukuti tabafwile ukulang’umfwila, nangu fye nabeba ukuti ‘Sukuseni mu kanwa.’” Ba Margaret bamona kwati ifyo aba abafyashi beba abana babo, fyalilenga ulupwa lwabo ukukaanalaumfwana bwino.

Mu ndupwa umwaba abana bakusangamo, mulaba amafya ayashiba mu ndupwa shimbi kabili cilafya ukumfwana na bana abakalamba abaikalila e lyo na balupwa bambi. * Abafyashi abakwata abana abakusangamo bafwile ukulalanshanya na bene ba bana pa fyo bengalamonana na bana babo, ifya kubasalapula e lyo ne fyo bengalabafwilisha mu fya ndalama. Ifibusa na balupwa na bo, kuti cabafya ukulaumfwana no lupwa ulupya. Moneni ifyo Baibolo ingamwafwa nga mwaba mu lupwa umwaba abana abakusangamo.

IFYA KUMFWANA NO MUFYASHI UMBI

Ba Judith aba ku Namibia batile: “Abaali abakashi ba bena mwandi balyebele abana babo ukuti ine ndi mukashi fye wa bawishi kabili abana abo twali no kukwata tabali no kuba bamunyinabo. Ifyo baebele abana fyalinkalifye pantu nalitemwa sana  abana ba bena mwandi kwati fye bana bandi aba kuifyalila.”

Abasambilila sana pa fya bana batila nga ca kuti umwana uushili wa kuifyalila taleumfwana no mufyashi umbi, mu lupwa te kuti mube insansa. Ilingi line ubwafya buba sana pali banyina abashafyala uyo mwana e lyo na banyina abamufyala. Finshi fingamwafwa?

Ifingamwafwa: Mufwile ukwishiba ifyo mufwile ukucita ne fyo mushifwile ukucita. Nga mulekaanya abafyashi abafyala umwana ukulamusakamana, umwana kuti cilemukalipa. * Abafyashi ‘abafyele’ umwana balicindama sana ku mwana. (Amapinda 23:22, 25) Na lyo line, nga mwaleka abaali abena mwenu ukulamweba sana ifya kucita pa kusakamana abana, kuti mwalenga abena mwenu abo mwaupa nelyo ukupwako ukulaumfwa ububi. Mulingile ukwishiba ifyo mufwile ukucita ne fyo mushifwile ukucita pa kutila mu cupo cenu mwiba amafya kabili tamufwile ukucilamo ukulaumfwana na baali abena mwenu.

IFINGAFWA ABAFYASHI

▪ Nga mulelanshanya na baali abena mwenu, mulelanda sana sana pa fikumine bana. Ku ca kumwenako, nalimo kuti cawama mwasuminishanya inshita iyo mwingalatuminapo amafoni mu nshita ya kasuba. Ukucita ifi kuti kwawama ukucila ukulatuma amafoni inshita fye iili yonse nelyo ubushiku sana.

▪ Nga ca kuti tabamupeela insambu sha kusunga abana, nalimo kuti mulebatumina amafoni, ukubalembela amakalata, amameseji nelyo ukulanshanya na bo pa Intaneti. (Amalango 6:6, 7) Abafyashi bamo balabomfya na amakompyuta nelyo amafoni ayakwata programu ya kuti ilyo balelanda na bo uku ninshi balebamona no kubamona. Nga mulelanshanya na bana kuti mwaishiba ifyo balekabila na mafya balekwata kabili kuti mwaishiba ne fyo mwingabafwa.

IFINGAFWA ABAUPWA KU BAUME ABAKWATA ABANA KALE

▪ ‘Mulelangulukilako’ abene ba bana. Mwilalenga baleyumfwa ukuti mulebapoka abana. (1 Petro 3:8) Mulebebako ifyo abana bali kabili mulelanda sana pa fisuma ifyo balecita. (Amapinda 16:24) Mulebepushako ifyo mwingafwa abana kabili nga bamweba, mulebatasha.

▪ Mwilacishamo ukulanga icitemwiko ku bana, banyina ba bana nga epo bali. Ba Beverly, aba ku America batile: “Abana bandi abaice abakusangamo balefwaisha ukulanjita ati Mayo. Twalyumfwene ukuti cili fye bwino ukulanjita ifyo nga tuli bonse pa ng’anda, lelo banyina nelyo balupwa bambi nga epo bali te kuti banjite ifyo. Ilyo abana balecita ifi, ine na banyina ba bana, twalitendeke ukulaumfwana. Na kuba, twalebombela pamo ukwafwa abana ku fya ku masukulu.”

IFINGAFWA ABAFYASHI ABAKWATA ABANA BAKUSANGAMO E LYO NA BENE BA BANA

▪ Mwilalanda ifibi pa bene ba bana nelyo abafyashi abasanga abana mu ng’anda ninshi na bana baleumfwako. Pantu nalimo kuti mwatendeka ukulanda ifyabipa ifingalenga umwana ukumfwa ububi kabili te kuti mwishibe no wingayabeba ifyo mwacilalanda. (Lukala Milandu 10:20) Umwana nga alanda ukuti abafyashi bakwe nelyo abafyashi abashamufyala balelanda ifibi pali imwe, bikeni sana amano ku fyo umwana aleyumfwa ukucila ukukalipa. Nalimo kuti mwamweba ati: “Cabipa ukuti walyumfwile ifyo balandile.  Banoko balikalipa, kabili inshita shimo fwe bantu nga twafulwa, kuti twalanda ifibi pali bambi.”

▪ Kuti cawama indupwa shonse shibili ukulakonka amafunde yamo yene. Nga cayafya ukucita ifi, lanshanyeni bwino ukwabula ukusaalula abafyashi banenu. Natulangilile:

Banyina abashili bene ba mwana: Tim, anika itawelo nalibomba.

Tim: Kuli bamayo tuyasha fye pa nshi, e batukanikila.

Banyina abashili bene ba mwana (ninshi na bafulwa): Balekulenga fye ukuba umunang’ani.

Bushe cili fye bwino ukwasuka ifi?

Banyina abashili bene ba mwana (mu mutekatima): Nomba ifwe kuno tulaikanikila fwe bene.

▪ Mwilapeela abana ifya kucita pa nshita iyo bafwile ukuba na bafyashi babo. (Mateo 7:12) Nga te kuti bacite ifi fintu pa nshita imbi, kuti mwalomba abafyashi babo ilyo mushilaeba abana ifyo mulefwaya ukuti bacite.

ESHENIKO IFI: Ilyo mukamonana na bo abena mwenu baupile nelyo ukuupwako nelyo abo abaali abena mwenu baupa nelyo ukuupwako mukacite ifi:

1. Mukabaloleshe no kubamwentwila. Mwikabafyola nelyo ukubashuluka.

2. Mukabaposhe. Ku ca kumwenako, kuti mwabaposha ati, “Muli shani mukwai.”

3. Nga muli pamo mwilalanshanya fye na bambi, lelo mulelanshanyako na bo.

IFYA KUMFWANA NA BANA ABAKALAMBA

Icitabo citila Step Wars calilanda pa mwanakashi umo uwaleilishanya ukuti abena mwakwe balapeela sana abana babo abakalamba insambu kabili balakaana ukusumina ukuti aba bana balamusaalula. Uyu mwanakashi atile: “Ala cilankalipa sana!” Finshi fingamwafwa ukulaumfwana na bana benu abakalamba pa kuti icupo cenu taconaike?

Ifingamwafwa: Muleba no luse. Baibolo itila: “Mwilafwaya fye ifingamuwamina, lelo mulefwaya ne fingawamina abanenu.” (1 Abena Korinti 10:24) Kuti cawama mwaishiba icilelenga umuntu ukucita fimo kabili mulingile ukumumfwilako uluse. Abana abakalamba limo balatiina ukuti nga balaumfwana no mufyashi umbi kuti baleka ukulaumfwana sana na bafyashi babafyala. Nelyo kuti baleyumfwa ukuti nga baleumfwana no mufyashi umbi, kuti camoneka kwati tabatemenwe ulupwa lwabo. Abafyashi na bo limo kuti balasakamikwa ukuti nga balekalipila abana, kuti baleka ukulaumfwana na bo.

Mwilapatikisha abana ukuti muleumfwana na bo, lelo mu kuya kwa nshita mukatendeka ukumfwana. Te cisuma ukupatikisha umuntu ukuti akutemwe. (Ulwimbo lwa Nyimbo 8:4) Kanshi tamufwile ukulaenekela ukuti mwakulaumfwana sana na bana bakusanga mu ng’anda.

Nangu ca kuti abana tabalemupeela umucinshi, tamufwile ukulanda fye fyonse ifyo mwatontonkanya. (Amapinda 29:11) Kwena ukusala amashiwi ya kulanda limo kulafya, kanshi mufwile ukupepa nga fintu Davidi Imfumu ya bena Israele yapepele ati: “Mwe Yehova, mpeeleni uwa kulinda akanwa kandi; mpeeleni uwa kulinda imilomo yandi.”—Amalumbo 141:3.

Nga mwikala mu ng’anda umo abana bakuliile, abana kuti balafwaya ukuti ifipe fya mu ng’anda fibe fye filya fine fyaba. E co kanshi mwila-alula alula ifintu, sana sana ku miputule uko abana balaala. Nalimo kuti mwakuukila fye na mu ng’anda imbi.

 ESHENIKO IFI: Nga ca kuti abana bacishamo umusaalula, kuti cawama mwaebako abena mwenu ifyo muleyumfwa kabili mufwile ukukutikisha ku fyo bengalandapo. Tamufwile ukupatikisha abena mwenu ukulungika abana. Lelo, imwe na bena mwenu mufwile ukulaumfwana. Nga “muletontonkanya cimo cine” pa fyo mwingalungika abana, ninshi mwa kulaumfwana bwino mu lupwa.—2 Abena Korinti 13:11.

BALUPWA BAMBI NE FIBUSA

Ba Marion aba ku Canada abaupwa ku baume abakwete abana kale batile: “Abafyashi bandi balepeela fye abana bandi ifintu ukwabula ukulapeelako abana ba bena mwandi. Kanshi ici calelenga ukuti tulefwaya ifya kupeela abana ba bena mwandi pa kutila tabomfwile ububi, lelo inshita shimo twalefilwa.”

Ifingamwafwa: Mulebika sana amano ku lupwa lwenu ulupya. Mule-eba balupwa ne fibusa ukuti mwalitemwa sana ulupwa lwenu ulo mwakwata pali ino nshita. (1 Timote 5:8) Nangu ca kuti balupwa lwenu ne fibusa te kuti batemwe ulupwa lwenu apo pene fye, bebeni ukuti bafwile ukubacindika no kukaanaba no musobolola. Balondolweleni ifyo abana bengomfwa ububi nga ca kuti tabababikileko amano kabili tabalebalanga icikuuku.

Ebeni abafyashi ba baali abena mwenu ukulaumfwana na beshikulu babo. Ba Susan aba ku England batile: “Ilyo abena mwandi bafwile, papitile fye umwaka umo ne myeshi 6 naupwa. Ala calyafishe ukuti abafyashi ba bena mwandi abayashi baleumfwana na bena mwandi naupilweko! Twakoseleshe abeshikulu babo ukulabatumina amafoni kabili twalebatasha pa fyo balecita, ne ci calengele ukuti panono panono tutendeke ukulaumfwana.”

ESHENIKO IFI: Lanshanyeni na bena mwenu pa fyo mwingacita pali lupwa nelyo cibusa uo mushumfwana na o pa kuti mumone ifyo mwingacita pa kulaumfwana nankwe.

Nga mwacilamo ukulaumfwana sana na balupwa lwenu ne fibusa, mu lupwa lwenu kuti mwaba amafya. Lelo icacindama sana kulakonka ifyaba mu Baibolo. Nga mwacita ifyo, ulupwa lwenu lukaba ulwa nsansa nga fintu Baibolo ilanda ati: “Amano e yalenga ukuti ing’anda ikuulwe, kabili ukwiluka e kulenga ukuti ikose.”—Amapinda 24:3.

[Amafutunoti]