Ilyo abena Roma baleteka, abantu abengi abo balecimfya mu nkondo na abo baleikata baleba abasha. Abo baleikata balebashitisha kabili tabalebwelelamo ku mayanda yabo nelyo ukumonapo balupwa lwa na kabili.

Abasha abengi balebabomfya bubi bubi pa mikoti ica kuti balefwa no kufwa, e lyo abalebomba mu mafarmu na pa mayanda bena ifintu fyaliko bwino. Ababomfi balebapatikisha ukufwala akacela mu mukoshi apo balelemba ifyo bali no kupeela uwaikata umusha uwabutwike no kumubwesesha kuli shikulu wakwe. Bonse abaeseshe ukubutuka imiku iingi balebafwatika icilembo pa mpumi, icalelangilila ukuti ni mbutushi.

Ibuuku lya mu Baibolo ilya kwa Filemone lilanda ukuti umutumwa Paulo aebele Onesimu, umusha uwabutwike ukuti abwelelemo kuli Filemone, shikulu wakwe. Nangu ca kuti Filemone alikwete insambu sha kukanda Onesimu, Paulo aebele Filemone ukuti “amupokelele bwino,” pa mulandu wa kutemwa na bucibusa.—Filemone 10, 11, 15-18.

Mu calo ca Foinike, ico nomba beta ati Lebanon, mwali sana ilangi ilyakashikila ilyo baleita ati ilangi lya mu Turi, umusumba umo lyalefuma. Solomone, uwali Imfumu mu Israele aemfeshe itempele ku ‘bushishi bwakashikila’ ubo kalapashi wa ku Turi alepanga.—2 Imilandu 2:13, 14.

Ilangi ilyakashikila ilya ku Turi e lyali ilya mutengo sana pali ilya nshita pa mulandu wa kuti balebombesha pa kulipanga. Intanshi baleikata isabi iliba mu fipapa kwati fya nkola, * kabili ilyalefwaikwa pa kuti bapange ilangi lya ca kufwala cimo, ni 12,000. Nga balikaata balefumyako ifipapa pa kuti bafumyemo ilangi. Lyena balesakanya ilangi no mucele e lyo balyanika pa kasuba pa nshiku shitatu. Nga fyauma balefibika mu cimugomo no kubikamo amenshi ya muli bemba e lyo bakupikapo. Lyena balefiteka pa mulilo apo fyalepya panono panono pa nshiku na shimbi.

Pa myaka iingi, abena Foinike balepanga ilangi ilyakashikila kabili balikwete no kwa kushitisha pantu baleteka ifyalo ifingi. Kwaba ifingi ifyo basanga mupepi na Bemba wa Mediterranean ukuyafika fye na ku masamba ku Cádiz, mu Spain ifilanga ukuti balepanga sana ili ilangi.