ABATANDASHI abaile mu kutandala ku musumba wa kale uwa Betelehemu balyumfwile insala. E co balefwaya ukulya ifya kulya ifyo balya kuli ilya ncende. Umo amwene ituuka bepikamo ifya kulya umo baleshitisha ifya kulya beta ati falafel, intongwe, tomato, kanyense, ne misalu imbi e lyo bafipekanishisha pamo no mukate uwapapaatala. Ifi fya kulya fyalengele babe na maka ya kutwalilila ukutandala.

Ico aba batandashi bashaishibe ca kuti uyu mukate balile ni kale sana batendeke uku-upanga ilyo ninshi no musumba wa Betelehemu taulabako. Ishina Betelehemu lipilibula ukuti “Ing’anda ya Mukate,” kabili palipita imyaka iingi nga nshi apo batendekele ukupanga umukate muli iyi ncende. (Ruti 1:22; 2:14) Muno nshiku umukate uwapapaatala e mukate bapanga sana mu Betelehemu.

Mupepi ne myaka 4,000 iyapita, umukashi wa kwa Abrahamu, Sara, apangile “imikate” iya kupeela abeni batatu abo bashale-enekela. (Ukutendeka 18:6) “Ubuunga bwapeleka” ubo Sara abomfeshe bufwile bwali bwa ngano nelyo barle. Sara alyangufyenye ukupanga uyu mukate kabili afwile aupangile pa mabwe ayakaba.—1 Ishamfumu 19:6.

Aba mu ng’anda ya kwa Abrahamu baleipangila fye abene umukate. Apo bale-endauka, ninshi Sara na basha bakwe abakashana tabalepangila umukate mu fitofu nga filya balebomfya mu musumba wa Uri, umo bafumine. Umwine e walepanga ubuunga. Uyu ufwile wali mulimo uwakosa pantu balebomfya impelo nelyo ibende.

Ilyo papitile imyaka nalimo 400, Amafunde ya kwa Mose yalikeenye ukusenda impelo nge cikatilo, pantu eyo ‘baleliilamo.’ (Amalango 24:6) Kuli Lesa, impelo yalicindeme sana pantu ukwabula impelo, ulupwa te kuti lukwate ifya kulya.—Moneni akabokoshi kaleti “ Ifyo Balepanga Ubuunga no Mukate Kale Sana.”

Mu Baibolo, ishiwi lya kuti umukate lyabamo imiku 350, kabili abalelemba Baibolo nga balelanda pa fya kulya, ilingi line balebomfya ishiwi lya kuti umukate. Yesu atile ababomfi ba kwa Lesa kuti bapepa abati: “Tupeeleni lelo ifya kulya ifya buno bushiku.” (Mateo 6:11) Pano, Yesu aletulanga ukutila kuti twashintilila pali Lesa ukutupeela ifya kulya.—Amalumbo 37:25.

Nomba kwaliba ifyacindama sana ukucila umukate nelyo ifya kulya. Yesu atile: “Te ku fya kulya fyeka umuntu ekalila no mweo, lelo na ku mashiwi yonse ayafuma mu kanwa ka kwa Yehova.” (Mateo 4:4) Ilyo Yesu asosele aya mashiwi, alelanda pali ilya nshita abena Israele bashintilile pali Lesa pa kukwata ifya kulya. Ici cacitike pa numa fye bafumine mu Egupti. Ilyo papitile nalimo umweshi ukutula apo baingilile mu matololo ya Sinai, ifya kulya basendele fyalicepele. Ilyo bamwene ukuti balafwa ku nsala, batampile ukuilishanya abati: “Twalelya ifya kulya fya kuti twaikuta” ilyo twali mu Egupti.—Ukufuma 16:1-3.

Ukwabula no kutwishika, umukate balelya mu Egupti waliweme. Mu nshiku sha kwa Mose,  abalefumbika imikate mu Egupti balepanga imikate iisuma kabili iyalekanalekana. Lelo Yehova talefwaya abantu bakwe ukulaikala ukwabula ukulyapo umukate. Abalaile ukuti: “Ndemuponesha ifya kulya ukufuma mu muulu. Ne ca cine, uyu mukate walefuma ku muulu walebako cila lucelo, waleba kwati “tupaapaatu” utwalemoneka kwati mume nelyo utukalambya twa mpepo. Ilyo batumwene umuku wa kubalilapo, abena Israele baipwishe ati: “Tunshi utu?” E lyo Mose abebele ukuti: “Fya kulya ifyo Yehova amupeele ukuti mulye.” Batendeke ukufita ati “mana,” * kabili uyu mukate e o balelya pa myaka 40 iyakonkelepo.—Ukufuma 16:4, 13-15, 31.

Pa kubala abena Israele bafwile balitemenwe sana mana. Yaleumfwika ngo “mukate wapaapaatala uwa buci,” kabili yaleba iingi ica kuti bonse balekumanina. (Ukufuma 16:18) Lelo mukuya kwa nshiku, batampile ukufuluka ifya kulya fyalekanalekana ifyo balelya mu Egupti. Baleilishanya abati: “Konse uko twalolesha tulemona fye mana yeka yeka.” (Impendwa 11:6) Pa numa baishilekalipa no kusosa abati: “Tatulefwaya nangu panono ica kulya ici icinangwa.” (Impendwa 21:5) Baishilepata “umukate uwalefuma ku muulu.”—Amalumbo 105:40.

Ca cine, umukate kuti twausuula kwati fye ni filya twingasuula ifintu fimbi. Lelo Baibolo ilalanda pa mukate uwaibela uo tushilingile ukusuula. Uyu mukate, uo Yesu apashenye kuli mana iyo abena Israele bakeene, kuti walenga twaba no mweo wa muyayaya.

Yesu aebele abalekutika kuli ena ati: “Ine ndi mukate wa bumi. Bashinwe baliile mana mu matololo lelo balifwile. Uyu e mukate uwafuma ku muulu, ukuti onse alyeko no kukanafwa. Ine ndi mukate wa mweo uwafumine ku muulu; umuntu nga alyako uyu mukate, akekala umuyayaya. Na kuba, umukate uo nkapeela, mubili wandi  uo nkapeela pa mulandu wa bumi bwa ba pano calo.”—Yohane 6:48-51.

Abengi abalekutika kuli Yesu tabaishibe umo Yesu aloseshe ilyo alandile pa “mukate” no “mubili.” Lelo, ici cilangililo calilingile sana. Umukate waleikusha abaYuda cila bushiku, kwati fye ni filya mana yaleikusha abena Israele pa myaka 40 iyo bali mu matololo. Nangu ca kuti mana yafumine kuli Lesa, yena tayalelenga abantu ukuba no mweo wa muyayaya. Ilambo Yesu atuulile lyena lilalenga abamutetekela ukuba no mweo wa muyayaya. Kanshi Yesu “e mukate wa bumi.”

Nga mwaumfwa insala, nalimo kuti mwalya umukate. Kabili kuti mwatasha na Lesa pa kumupeela “umukate cila bushiku.” (Mateo 6:11, The New English Bible) Nga filya fine tutasha nga twalya ifya kulya ifisuma, twilalaba no bucindami bwa “mukate wa bumi,” Yesu Kristu.

Ukupusanako na bena Israele ba mu nshiku sha kwa Mose abashaletasha, bushe kuti twalanga shani ukuti tatwasuula uyu mukate uwa mutengo nga nshi? Yesu atile: “Nga mwalintemwa, mukomfwila amafunde yandi.” (Yohane 14:15) Nga tuleumfwila amafunde ya kwa Yesu, ninshi tukalalya umukate uukalenga tukabe no mweo wa muyayaya.—Amalango 12:7.