Ba Lionel Casson, abaishiba sana pa fyo balepanga amato ya kale balilondolwele ifyo abalepanga ifimato mu nshiku sha bena Roma balecita pa kucilika umo balelundila amapulanga ya bwato. Ilingi line “balecilika ifipunda umo balelundila amapulanga ukubomfya amanenekela nelyo ipula, mu kati namo baleshingwilamo ipula nelyo amanenekela.” Abena Babiloni e batampilepo ukubomfya amanenekela ku kucilika umo balelundila amapulanga ninshi na bena Roma tabalatampa.

Mu Malembo ya ciHebere namo balilandapo pali iyi nshila pa Ukutendeka 6:14. Ishiwi lya ciHebere ilyo bapilibula ukuti amanenekela pali ili ilembo lilanda pa manenekela ayo bafumya ku mafuta ayo beta ati petroleum.

Amanenekela yaba pabili, ayayanguka na yatikama. Abalepanga ifimato balebomfya amanenekela ayayanguka, e yo baleshingula ku mato yabo. Nga bayashingwilako, aya manenekela yaleuma, yalekosa kabili e yalecilikila amenshi ukuti yelaingila mu cibwato.

Amanenekela yalifulile sana mu ncende ishalandwapo mu Baibolo. Mu mpanga iyabatama iya Sidimu, incende yaba muli Bemba Wafwa, “mwali ifilindi ifingi umo baleimba amanenekela.”—Ukutendeka 14:10.

Ukufuma fye na kale, abantu balalya sana isabi. Ilyo tabalatampa ukukonka Yesu, abasambi bamo baleipaya isabi muli Bemba wa Galili. (Mateo 4:18-22) Isabi limo ilyo baleipaya balelitwala ku kuliwamya ku fifulo fyali mupepi ifyali nga “amafakitare.”

Iyi nshila ya kusungilamo isabi iyo balebomfya mu Galili e yo babomfya na mu ncende shimbi. Intanshi balelitumbula e lyo balisamfya mu menshi. Icitabo ico batila, Studies in Ancient Technology cilondolola ifyalekonkapo aciti: “Umucele wa mabwe e o balebika mu mansangala, mu kanwa na mu mamba. Balebuulapo isabi limo no mucele bafibika pa butanda e lyo pa muulu bafimbapo ubutanda na bumbi. Pa numa ya nshiku shitatu ukufika kuli shisano balepilibula isabi kumo no butanda pa nshiku shimo shine no kuleka amenshi yonse yafumamo pa kuti umucele wingile mwi sabi. Isabi nga lyauma lyalekosa.”

Tacaishibikwa bwino inshita isabi lyaleikala nga balicita ifi fyalondololwa pa muulu. Na lyo line, apo abena Egupti baleshitisha isabi ilyo baleumika muli iyi nshila ku bena Siria, cilangilila fye ukuti iyi nshila ya kusungilamo isabi yalebomba bwino.