Bushe Kuti Mwayasuka Ifi Fipusho?
Mafya nshi ayo Herode akwete ilyo alekuula cipya cipya itempele lya mu Yerusalemu?
Itempele ilyo Solomone akuulile lyali pa lupili kabili alikuulile ne fibumba mu mbali ya lupili lwa ku kabanga na lwa ku masamba pa kuti amatabo yakuulwe apabatama. Herode alefwaya ukukuula itempele ilisuma ukucila pa lyakuulile Solomone, e co atendeke ukulikusha no kuliwamya.
Abo Herode aingishe incito ya kukuula, balikushishe itempele lwa ku kapinda ka ku kuso pa kuti bapangilepo amatabo na yambi. Balikushisheko itempele amamita 32 ku kapinda ka ku kulyo. Pa kukusha itempele, babomfeshe amabwe ayengi kabili ku mbali balikuulilileko icibumba icatikama. Ici icibumba mumo mumo calelepa amamita 50.
Herode talefwaya ukukalifya abaYuda nelyo ukupumfyanya umulimo wa pe tempele e lyo na bantu abaletuula amalambo. Kalemba we lyashi lya kale umuYuda, Josephus, atile, Herode alisambilishe na bashimapepo abaYuda ifya kulepula amabwe e lyo no mulimo wa bukabasa pa kuti abantu bambi belaingila umwa mushilo.
Herode afwile ninshi itempele talilapwa. Ilyo calefika mu 30 C.E., ninshi nabakuula itempele pa myaka 46. (Yohane 2:20) Agrippa II, uwali icinshikululwa ca kwa Herode, e wapwilikishe ukukuula ili itempele muli ba 50 C.E.
Cinshi abekashi ba ku Melita bamwenene ukuti umutumwa Paulo aleipaya abantu?
Abekashi ba ku Melita bamo nalimo balekonkelela sana ifyo aba mu mipepele ya baGriki basumiine. Tontonkanyeni pa fyacitike ilyo Paulo abundile pa cishi ca Melita, ifyalembwa mwi buuku lya Imilimo. Ilyo umutumwa Paulo abikile icifinga ca nkuni pa mulilo uo bakoseshe pa kuti abo ali nabo mu bwato bakangabukeko, insoka ya busungu yalimusumine ku minwe no kukakatilako. Ilyo abekashi ba mu Melita bamwene ifyacitike, batile: “Cine cine uyu muntu cipondo icipaya abantu, nangu line apuswike muli bemba, nacilungama fye ukuti afwe.”
Ishiwi lya ciGriki ilyo bapilibula ati “nacilungama” muli ili ilembo ni “di’ke.” Ili ishiwi lya kuti “di’ke” muli ili ilembo lipilibula umulinganya. Na lyo line, mu mipepele ya baGriki, Dike lishina lya kalesa mwanakashi aka mulinganya. AbaGriki basumiine ukuti aka kalesa e kalemona ifyalecitikila abantu kabili e kaleeba Seu pa lufyengo lonse ulwalecitika pa kuti abalefyenga abantu bambi balebakanda. Kanshi ukulingana ne fyo bamo balandilepo, abekashi ba ku Melita nalimo baletontonkanya ukuti: “Nangu ca kuti Paulo alipuswike ilyo babundile pali bemba, aka kalesa ka Dike, kalimwene ukuti alingile ukufwa, ne ci e calengele insoka imusume.” Aba bantu balilekele ukumona Paulo ukuti aleipaya abantu, ilyo bamwene ukuti tafwile.