Baibolo citabo icalembelwe kale sana. Ni lilali yalembelwe? Napapita imyaka 3,500 apo batendekeele ukulemba Baibolo ku Middle East. Iyi inshita ilyo abantu batendeke ukulemba Baibolo e nshita iyo abena Shang baleteka icalo ca China, kabili papitile imyaka nalimo 1,000 ukufuma pali iyi nshita ukufika apo imipepele ya baBuddha ku India yatendekeele.—Belengeni akabokoshi akaleti, “ Ifishinka Pali Baibolo.”

Pa kuti icitabo cileyafwa abantu, cifwile ukuba icayanguka ukumfwa kabili cifwile ukukwata ifyebo ifingaafwa abantu. Ifi fine e fyo Baibolo yaba. Muli Baibolo mwaliba amasuko ayasuma ku mepusho ayacindama ayo abantu bepusha.

Ku ca kumwenako, bushe mwaliyipushapo amuti, ‘Cinshi twabela pano calo?’ Abantu balifilwa ukusanga icasuko kuli ici icipusho. Na lyo line, icasuko kuti twacisanga mu fipandwa fya kubalilapo fibili ifya mwi buuku lya kubalilapo ilya mu Baibolo ilya Ukutendeka. Ifi ifipandwa filanda pa fyo cali “pa kutendeka,” e kutila kale sana ilyo Lesa apangile umuulu, ifipinda bushiku, intanda e lyo ne calo. (Ukutendeka 1:1) Lyena filalondolola bwino ifyo mu calo mwaishileba ifya mweo ifyalekanalekana e lyo ne fyo abantu babumbilwe ne calengele Lesa ababumbe.

Muli Baibolo mwaliba ifyebo ifingatwafwa ukwishiba ifya kucita nga twakwata amafya. Ifyebo fyabamo fyalyanguka ukumfwa. Natulande pa fintu fibili ifilanga ukuti ifyaba mu Baibolo fyalyanguka ukumfwa.

Ica kubalilapo ca kuti, Baibolo taipita mu mbali nga ilelanda pa fintu kabili ifyebo fyabamo fyalyanguka ukumfwa e lyo fyalilembwa bwino ica kuti umuntu uuli onse kuti atemwa ukufibelenga. Na lintu ilelanda pa fintu ifyayafya ukumfwa, Baibolo ilabomfya amashiwi ayayanguka.

Ku ca kumwenako, pa kufunda abantu amasambililo ayalebafika pa mutima, Yesu alilandile ifilangililo ifingi ifyalelanda pa fintu ifyalecitika e lyo na pa fintu ifyo baishibe. Ifilangililo ifingi pali ifi fyalembwa mu lyashi ilyo beta ukuti Ilyashi lya pa Lupili ilyalembwa mwi buuku lya kwa Mateo icipandwa 5 ukufika ku cipandwa 7. Uwasambilila sana Baibolo umo alandile pali ili ilyashi ukuti, “lyashi umwaba ifyebo ifingatwafwa pantu talilenga fye twaishiba ifintu, lelo lilatwafwa ukwishiba ifyo tulingile ukucita pa fintu fimo.” Ifyebo fyonse ifyaba muli ili ilyashi kuti mwafibelenga mu mamineti fye 15 ukufika  kuli 20. Nga mwafibelenga, mukasanga ukuti Yesu alebomfya ifyebo ifyayanguka ukumfwa, lelo ifyaleyafwa sana abantu.

Cimbi icalenga Baibolo yanguke ukumfwa ni co te citabo ca nshimi, lelo citabo umwaba amalyashi aya cine. Icitabo ca The World Book Encyclopedia calanda pali Baibolo ukuti, “citabo icilanda pa bantu abalekanalekana, pa mafya balekwata, ifilubo balecita, ifisuma ifyo balecita e lyo ne fyo Lesa abalaile.” Ifyo Baibolo yalandapo e ficitika na muno nshiku kabili filalenga twaumfwikisha amalyashi ayalanda pa bantu ba cine cine ne fyalebacitikila e lyo na masambililo ayasuma ayo twingasambililako.—Abena Roma 15:4.

Pa kuti mwishibe ifyalembwa mwi buuku, lifwile ukulembwa mu lulimi ulo mwingomfwa. Pali ino nshita, Baibolo yalilembwa mu ndimi ishingi isho abantu balanda mu fyalo ifyalekanalekana kabili nalimo e ko yaba na mu lulimi mwaishiba. Lekeni tulande pa calenga Baibolo ilembwe mu ndimi ishingi.

Ukupilibula. Baibolo yalembelwe mu ciHebere, iciAramaic, e lyo ne ciGriki. Kanshi abantu abengi balefilwa ukuibelenga. Bakapilibula balabombesha sana pa kuti bapilibule Baibolo mu ndimi shimbi. Pali ino nshita, bakapilibula balipilibula Baibolo mu ndimi ukucila pali 2,700. E ico abantu abengi mu calo conse kuti babelenga Baibolo mu ndimi isho balanda.

Ukusabankanya. Ilyo Baibolo yalembelwe, bailembele pa fintu ifyaleonaika bwangu pamo nga impapa na macinda. Kanshi pa kuti ifyebo fyaba mu Baibolo fiikaloba, kwaleba ukukopolola ifyebo bwino bwino ukubomfya fye akalembelo. Abantu abengi balefilwa ukushita Baibolo pali iyi nshita pantu yalikosele sana umutengo. Lelo muli ba 1460 ilyo ba Gutenberg bapangile mashini ya kupulintilako, amaBaibolo yalitendeke ukufula. Abafwailisha pa fintu basanga ukuti amaBaibolo ayatuntulu nelyo mu fiputulwa yalipulintwa ukucila pa mabilioni 5.

Takwaba icitabo icilanda pa fya mapepo ico bapilibula no kupulinta mu ndimi ishingi nga Baibolo. Ukwabula no kutwishika, tulingile ukwishiba ifyalembwa muli Baibolo. Na lyo line, kuti nalimo camwafya ukwishiba bwino ifyo ilanda, lelo kwaliba abengamwafwa ukwishiba bwino bwino ifyo Baibolo ilanda. Ni bani abengamwafwa? Busuma nshi bwaba mu kwishiba ifyo Baibolo ilanda? Twalayasuka aya amepusho mu cipande cikonkelepo.