Pali ba Nte 35,000 abaleikala mu Germany e lyo ne fyalo umo abaNazi baleteka, ba Nte nalimo 1,500 balifwile ilyo abaNazi baleipaya abantu mu nshita ya nkondo. Te ba Nte bonse abafwile abo twaishiba umulandu bafwilile. Apo bacili balafwailikisha icalengele ukuti bamo bafwe, kanshi impendwa kuti yayaluka mu kupita kwa nshita.

•  Bafwile shani?

•  Mulandu nshi balebacushisha?

•  Ni kwi bafwilile?

•  Bamo abo baipeye

•   Abo baipeye: Ba Nte mupepi na 400 balibepeye mu Germany e lyo na mu ncende abaNazi baleteka. Bamo abo baleipaya balebalubulwisha mu filye e lyo babapingwila ukufwa kabili balebaputulako imitwe. Bambi balepika imfuti nelyo ukubakulika ukwabula no kubatwala ku cilye ukuti ba balubulwishe.

•   Balebasunga bulukubuluku: Ba Nte ukucila pali 1,000 balifwile mu nkambi abaNazi balecushisha abantu na mu fifungo. Balebabomfya bulukubuluku kabili balefwa ku milimo, nelyo pa mulandu wa ku balebakanda, balebekalika insala, balefwa ku mpepo, ku malwele e lyo na kukubulwa umuti nga balwala. Pa mulandu ne fyo balebasunga bulukubuluku, bamo bafwile ilyo fye balubwike pa numa ya Nkondo ya Calo iya Bubili.

•   Fimbi ifyalengele: Ba Nte bamo balebabika mu muputule umo, umo balebepaila ukubomfya umwela wasumu, balefwa nga badokota bapanga umuti uupya e lyo babalasa pa kuti bamone nga ulebomba bwino, e lyo bamo balebalasa inshindano ya muti wa kwipailako.

 Inte sha kwa Yehova balebacusha pantu balekonka ifyo Baibolo isambilisha. Nga ca kuti ubuteko bwa baNazi bwabeba ukucita ifyo Baibolo yalesha, ba Nte balekaana ukuficita. Balesalapo “ukunakila Lesa ukucila ukunakila abantu.” (Imilimo 5:29) Moneni ifintu fibili ifyo balesalapo ukucita.

1.   Tabalefwaya ukuitumpa mu fikansa fya calo. Nga fintu ba Nte mu fyalo fyonse baba, Inte sha kwa Yehova abaliko ilyo ubuteko bwa baNazi bwaleteka nabo tabaleitumpa mu fikansa fya calo. (Yohane 18:36) Kanshi, balekaana

   •   Ukwingila ubushilika nelyo ukubomba imilimo iili yonse iyaletungilila inkondo.​—Esaya 2:4; Mateo 26:52.

   •   Ukusalako intungulushi nelyo ukwingila mu tubungwe twaba baNazi.​—Yohane 17:16.

   •   Ukupika salyuti ku mendela nelyo ukusosa ukuti “Heil Hitler!” (ipusukilo lifuma kuli Hitler)​—Mateo 23:10; 1 Abena Korinti 10:14.

2.   Balefwaya ukulapepa. Nangu ca kuti balibakeenye ukulapepa, Inte sha kwa Yehova balitwalilile

   •   Ukulalongana ku kupepa.​—AbaHebere 10:24, 25.

   •   Ukulabila ubukombe bwa mu Baibolo no kulapeela abantu impapulo shilanda pa fya mu Baibolo.​—Mateo 28:19, 20.

   •   Ukuba ne cikuuku ku bantu, ukubikako fye na baYuda.​—Marko 12:31.

   •   Ukuba ne citetekelo, balekaana ukusaina ifipepala fya kulekelapo ukuba Inte sha kwa Yehova.​—Marko 12:30.

 Profesa Robert Gerwarth alandile pa Nte sha kwa Yehova ukuti, “e bumba fye ilya mapepo ilyo abaNazi balecusha pa mulandu ne fyo basuminemo.” a Abantu bambi abali mu nkambi balecushisha abantu balekumbwa ifyo Inte sha kwa Yehova bashipile. Umwaume umwina Austria uwali mu cifungo atile: “Tabaya ku nkondo. Balesalapo ukubepaya ukucila bena baipaya umuntu.”

•   Mu nkambi balecushisha abantu: Inte sha kwa Yehova abengi bafwilile mu nkambi balecushishamo abantu. Bababikile mu nkambi pamo nga Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück, na Sachsenhausen. Mu nkambi ya Sachsenhausen mweka fye, Inte sha kwa Yehova abafwile bali nalimo 200.

•   Mu fifungo: Ba Nte bamo abali mu fifungo balebakanda mpaka bafwa. Bambi balefwa pa mulandu wa mpumo isho balekwata ilyo balebalubulwisha ku bashilika nelyo bakapokola.

•   Uko baleipaila abantu: Inte sha kwa Yehova balebepaila sana mu cifungo ca Berlin-Plötzensee, mu Brandenburg, na mu Halle/Saale. Na kabili, balisanga ifyebo ifilanga ukuti kwali incende na shimbi 70 uko ba Nte balebepaila.

•  Ishina: Helene Gotthold

   Uko babepaile: Mu Plötzensee (mu Berlin)

   Ba Helene, balyupilwe kabili balikwete abana babili umwaume no mukashana, balibekete pa miku iingi. Mu 1937, balibacushishe sana ica kuti ilyo balebalubulwisha umwana uwali mwi fumo alifwile. Pa 8 December, mu 1944, balibaputwileko umutwe ukubomfya mashini iyakwete umwele uwatwa mu cifungo ca Plötzensee, mu Berlin.

•  Ishina: Gerhard Liebold

   Uko babepaile: Brandenburg

   Ba Gerhard bali ne myaka 20 ilyo ba baputwileko umutwe pa 6 May, mu 1943, babepeye pa numa ya myaka ibili ukutula apo bawishi ba baputwileko umutwe mu cifungo cimo cine. Muli kalata balembeele balupwa na nkobekela wabo iya kubalaya batile: “Shikulu nga tangafwile, nga nalifilwa ukushipikisha.”

•  Ishina: Rudolf Auschner

   Uko bamwipaile: Halle/Saale

   Rudolf ali ne myaka 17 ilyo bamuputwileko umutwe pa 22 September, mu 1944. Muli kalata alembeele banyina iya kubalaya atile: “Bamunyinefwe abengi balishipikisha ukufika na ku mfwa, na ine wine e fyo nalacita.”