PLANTE man oli stap talem se: “Mane hem i laef.” I tru, yumi nidim mane blong pem kakae mo klos, mo blong rentem no pem wan haos. Wan man we i raetem ol save we hem i faenemaot, i talem se: “Mane i impoten tumas long ol man. . . . Sipos i no moa gat mane, long wan manis nomo bambae ol man oli lusum hed, mo bigfala faet bambae i kamaot.”

Be mane i no save pem evri samting we yumi nidim. Wan man Nowei we i raetem ol gudfala toktok, nem blong hem, Arne Garborg, i talem se: “Mane i save pem kakae, be i no save mekem kakae i tes gud, i save pem meresin, be i no save mekem sikman i kam gud. Mane i save pem wan gudfala bed, be i no save mekem man i slip gud, i save pem save, be i no mekem man i waes. Mane i save pem samting blong flasem yumi, be i no save mekem yumi naes, i save pem ol naesfala haos, be i no save mekem ol man long ol haos ya oli lavlavem olgeta. Mane i save pem ol samting blong harem gud long hem, be i no save givim glad, i save mekem se yumi save plante man, be i no save givim ol tru fren. Mane i save mekem se yumi gat ol boe mo gel blong wok, be i no save mekem olgeta oli stap tru long yumi.”

Wan man we i gat stret tingting long mane, i luksave se hem i nidim mane blong mekem ol samting we oli impoten long laef. Be hem i no tingting tumas long mane. Man olsem i save harem gud. Baebol i givim woning se: “Fasin blong laekem mane tumas, hem i stamba blong olgeta fasin nogud. Mo i gat sam man we oli strong blong folem fasin ya, nao oli . . . stap mekem ol samting we olgeta tu oli harem nogud tumas from.”—1 Timoti 6:10.

Vas ya i soemaot se i no mane we i save mekem man i harem nogud, be fasin blong laekem mane. Fasin ya i save mekem se ol famle mo ol fren oli seraot. Yu traem tingbaot ol stori ya.

 Daniel: * “Bifo, fren blong mi Tomas i kaen mo i mekem i stret oltaem. Mitufala i fren gud. Be samting ya i jenis taem hem i pemaot trak blong mi. Mi luk se trak ya i gud nomo, mo hem i saenem ol pepa blong agri blong pem trak ya olsem i stap. Be tri manis biaen, trak ya i brokdaon. Nao Tomas i kros long mi, i talem se mi mi trikim hem, mo i wantem se mi givimbak mane blong hem. !Mi mi sek! Taem mi traem blong tokbaot trabol ya wetem hem, hem i rao long mi mo i talem ol nogud tok. Mane nao i mekem we Tomas i no moa gat ol gudfala fasin.”

Esin: “Mi mi gat wan sista nomo, nem blong hem Nesrim. Oltaem mitufala i joen gud. Mi neva ting se mane i save mekem mitufala i seraot. Be hemia nao samting we i hapen. Taem papa mo mama blong mitufala i ded, tufala i lego smol mane i stap blong mitufala i serem. Mi mi wantem folem toktok blong papa mo mama blong mitufala. Be sista blong mi i wantem bighaf blong mane ya. Hem i faerap long mi mo i talem ol nogud toktok. Kam kasem tede, hem i stap kros long mi.”

Man we i no gat stret tingting long mane i save agensem narafala. Yu traem tingbaot: Man we i gat mane i save ting se olgeta we oli pua oli stap les nomo. Man we i no gat mane i save ting se olgeta we oli gat mane oli griri mo oli wantem tumas samting. Lian i wan yangfala we famle blong hem i gat mane, mo samfala oli agensem hem from. Hem i talem se:

“Ol fren blong mi oli ting se papa blong mi i stap winim bigfala mane long wok blong hem. Oli stap jikim mi se: ‘!Yu ya! Yu jes askem long dadi nomo taem yu wantem wan samting.’ Mo oli talem se: ‘!I no yumi evriwan we i rij olsem famle blong yu, mo i save pem ol naesfala trak!’ Mi mi eksplenem from wanem ol tok ya i mekem mi mi harem nogud. Mo mi askem long olgeta blong oli no moa talem ol tok olsem. Mi mi wantem se ol narafala oli save mi olsem wan gel we i kaen, be i no wan gel we i gat mane.”

Baebol i no talem se mane i nogud, mo i no tok nogud long ol man we oli gat mane. Nomata se man i gat plante mane no i gat smol nomo, be hem i mas lukaot gud se hem i gat stret tingting long mane we hem i gat, mo mane we hem i wantem kasem. Ol advaes blong Baebol long mane oli no strong tumas, mo oli stret yet tede. Yumi traem tingbaot sam eksampol.

BAEBOL I TALEM SE: “I nogud yu stap hadwok tumas blong kam rijman.”—Ol Proveb 23:4.

Buk ya (The Narcissism Epidemic) i talem se, ol man we oli wantem kam rijman, “oli save kam sik long tingting blong olgeta. Oli kasem moa sik long bodi blong olgeta, olsem trot i soa, bak i soa, mo hed i soa. Oli tekem tumas strong dring, mo oli tekem drag. Yes, i luk olsem se man we i wantem mane tumas, hem i save harem nogud.”

 BAEBOL I TALEM SE: “I nogud yufala i laekem mane tumas. Sipos yufala i gat wanem samting, be yufala i mas harem gud long hem.”—Hibrus 13:5.

Wan man we i harem gud long smol samting we hem i gat, hem i save gat problem blong mane, be hem i no wari bitim mak. Mo sipos man olsem i lusum mane blong hem, hem i no save harem nogud bitim mak. Be bambae hem i gat sem tingting olsem aposol Pol, we i talem se: “Sipos mi trabol, be mi save rod blong samting ya finis. Sipos mi gat plante samting, be mi save rod blong samting ya tu, from we mi gotru long ol samting ya finis. Nao long wanem rod mi pas long hem, be mi stap harem gud. Sipos mi fulap gud, no mi hanggri, sipos mi gat plante samting, no mi trabol, be nating.”—Filipae 4:12.

BAEBOL I TALEM SE: “Man we i ting se ol gudgudfala samting we hem i gat i save holem hem i stap gud, hem bambae i foldaon.”—Ol Proveb 11:28.

Ol man we oli stadi long samting ya, oli talem se plante man mo woman oli divos from problem blong mane. Mo tu, plante man oli kilim olgeta i ded bakegen from mane. !Samfala oli ting se mane i moa impoten i bitim mared blong olgeta, mo i bitim laef blong olgeta tu! Be olgeta we oli gat stret tingting long mane, oli no trastem mane tumas. Oli luksave se tok ya blong Jisas i waes se: “Maet man i gat plante samting blong hem, be stamba blong prapa laef blong man i no stap long ol samting ya.”—Luk 12:15.

I gud yu jekem yu wan, blong luk sipos yu mas stretem tingting blong yu long mane. Yu save askem ol kwestin ya:

• ?Mi mi lesin long ol giaman toktok blong ol bisnes man, we oli traem pulum mi blong kam rij kwiktaem?

• ?Mi mi luk se i had blong mi givim mane long narafala?

• ?Mi mi stap fren wetem ol man we oltaem oli tokbaot mane mo olting blong olgeta?

• ?Mi mi stap giaman mo mekem sam narafala fasin we oli no stret, blong kasem mane?

• ?Taem mi gat mane, mi mi flas from?

• ?Mi mi stap tingbaot mane oltaem?

• ?Tingting we mi mi gat long mane, i stap spolem helt blong mi mo famle blong mi?

  I gud yu givim samting long narafala, hemia bambae i tijim yu blong yu givim presen long glad hat blong yu

Sipos yu ansa ‘yes’ long wan long ol kwestin ya, yu mas traehad blong sakemaot tingting blong wantem mane tumas, mo ol plan blong kam rijman we oli pulum tingting blong yu. Yu no mas fren wetem ol man we oli ting se mane mo ol samting we oli gat, oli impoten tumas. I moa gud yu joen wetem ol man we oli tinghae long ol gudfala fasin, i bitim mane.

Yu no mas tingting tumas long mane gogo yu laekem tumas. Yu no mas letem mane i kam moa impoten i bitim ol fren, ol famle, helt blong yu, mo ol samting we oli mekem yu yu harem gud. Olsem nao, yu soemaot se yu yu gat stret tingting long mane.