Go long ol haf insaed long hem

Go long lis blong ol haf

Cyril Lucaris—Wan Man We i Tinghae Long Baebol

Cyril Lucaris—Wan Man We i Tinghae Long Baebol

Cyril Lucaris—Wan Man We i Tinghae Long Baebol

Long wan hot dei long yia 1638, ol man blong hukum fis oli stap huk long Solwota blong Marmara, klosap long Constantinople (we naoia oli kolem Istanbul), bigfala taon blong gavman blong Ottoman. Wantaem nomo, oli sek long wan ded bodi we i stap flot long solwota. Taem oli lukluk gud ded bodi ya, oli luksave se hem i wan haeman blong Constantinople. Haeman ya, hem i wan lida blong Otodoks Jos. Sam man oli bin jokem nek blong hem, kilim hem i ded. Hemia nao en blong laef blong Cyril Lucaris, wan haeman blong jos long ol yia 1600.

LUCARIS i no laef go kasem taem ya we drim blong hem i kamtru, hemia blong luk translesen blong Kristin Grik haf blong Baebol long lanwis Grik we ol man oli yusum long taem ya. Wan narafala drim blong Lucaris i neva kamtru—hem i no luk we Otodoks Jos i folem “ol trufala bilif.” ?Hu ya Lucaris? ?Wanem ol traem we hem i fesem long ol traehad blong hem?

Harem Nogud From We Ol Man Oli Nogat Edukesen

Cyril Lucaris i bon long 1572, long taon blong Candia (we naoia oli kolem Iráklion), long aelan blong Krit. Taon ya i stap aninit long rul blong ol man Venice. Lucaris i wan man we i gat hed, taswe hem i go stadi long Venice mo Padua, hemia long Itali. Biaen, hem i go long plante ples long kantri ya mo long sam narafala kantri bakegen. Lucaris i harem nogud taem hem i luk fasin seraot we i stap bitwin ol grup blong man insaed long jos, taswe, hem i gat tingting blong joenem ol niufala grup we oli stap girap long Yurop. Maet samting ya nao i mekem se hem i go long Geneva, mo biaen, hem i tekem ol tijing blong Calvin.

Taem Lucaris i stap visitim Polan, hem i luk se ol Otodoks long ples ya, ol pris wetem ol man blong olgeta, oli pua tumas long saed blong spirit, from we oli no gat gudfala edukesen. Taem hem i stap long Alexandria mo Constantinople, hem i sapraes blong luk se oli tekemaot ol platfom insaed long sam jos. Ol platfom ya nao, man i stap stanap long hem blong ridim Baebol.

Long 1602, Lucaris i go long Alexandria. Long ples ya, hem i kam wan bisop, i tekem ples blong Bisop Meletios we i wan famle blong hem. Nao Lucaris i stat raetem leta i go long ol defren man blong stadi long saed blong skul long Yurop, we oli gat tingting blong stanemap ol niufala grup blong skul. Wan long ol leta blong hem i talem se Otodoks Jos i stap holem plante fasin we oli no stret. Long ol narafala leta, hem i talem se jos i mas sakemaot ol giaman bilif, i mas holem “ol trufala bilif” mo i mas dipen long Baebol nomo.

Mo tu, Lucaris i sapraes se ol man oli ona long tok blong ol Papa blong Jos i sem mak olsem we oli ona long tok blong Jisas mo ol aposol. Hem i raetem se: “Mi no moa wantem harem we ol man oli stap talem se ol tok blong kastom blong man oli impoten sem mak long Baebol.” (Matiu 15:6) Hem i gohed blong talem se long tingting blong hem, fasin blong wosip long ol pija i save karem trabol i kam long man. Hem i talem se fasin blong wosipim “ol tabu man” i wan fasin we i daonem Jisas, Man ya we i stap toktok long God from yumi.—1 Timoti 2:5.

Salem Posisen Blong Bisop

From we Lucaris i gat ol tingting ya mo from we hem i no wantem joen long Roman Katolik Jos, ol Jesuit mo Otodoks Jos we oli joen wetem ol Katolik, oli agensem hem, oli mekem i nogud tumas long hem. Nating se oli agensem hem, be long 1620, Lucaris i kam bisop blong Constantinople. Long taem ya, bisop blong Otodoks Jos i stap aninit long rul blong Ottoman. Enitaem nomo, gavman blong Ottoman i save sakemaot wan bisop mo i putumap wan niufala bisop sipos niufala bisop ya i givim mane we oli askem.

Olgeta we oli agensem Lucaris bitim mak, hemia ol Jesuit mo wan grup blong ol haeman blong Jos we oli kolem Congregatio de Propaganda Fide (Kongregesen blong Mekem Bilif i Goaot Moa). Grup ya we i karem tugeta ol bisop blong Jos, i gat bigfala paoa long ol man. Grup ya i stap gohed blong talem ol giaman tok agensem Lucaris mo mekem ol rabis plan blong spolem hem. Buk ya Kyrillos Loukaris i talem se: “Ol Jesuit oli yusum evri rod blong karemaot plan blong olgeta—oli mekem trik, oli giaman, oli talem ol tok blong switim narafala, mo antap long hemia, oli pem ol haeman blong mekem fasin we i no stret. Rod ya blong givim mane long ol haeman [blong Ottoman], hem i beswan rod blong mekem se ol haeman ya oli jenisim tingting blong olgeta.” From samting ya, long 1622, oli sanemaot Lucaris i go long aelan blong Rhodes, mo Gregory blong Amasya i pemaot posisen ya wetem 20,000 silva mane. Be Gregory i no naf blong givim fulwan praes we hem i promes blong givim blong kasem posisen ya. Ale Anthimus blong Adrianople i pemaot posisen ya, be smoltaem biaen, hem i risaen. Wan sapraes se, Lucaris nao i tekem posisen ya bakegen.

Lucaris i gat strong tingting blong yusum niufala jans ya we hem i kasem, blong tijim ol pris blong Otodoks wetem ol man blong olgeta. Ale hem i wantem prentem wan translesen blong Baebol mo ol smosmol pepa we oli tokbaot ol bilif blong jos. Blong mekem samting ya, hem i plan blong putumap wan mesin blong prentem buk long Constantinople. Ambasada blong Inglan, hem nao i givim mesin ya. Be, taem mesin ya i kam kasem Constantinople long Jun 1627, ol enemi blong Lucaris oli agensem hem, oli talem se Lucaris i stap mekem wan bisnes blong politik. Ale oli spolem mesin ya. Nao, Lucaris i mas yusum mesin blong prentem buk we i stap long Geneva.

Wan Translesen Blong Kristin Haf Blong Baebol

Lucaris i gat bigfala respek long Baebol mo hem i bilif se Baebol i gat paoa blong tijim man. From samting ya, hem i wantem tumas blong mekem se evri man i save ridim Baebol. Hem i luksave se plante man oli no moa kasem save long lanwis blong olfala Grik haf blong Baebol. Taswe, faswan buk we Lucaris i givim oda blong oli tanem, hemia Kristin Grik haf blong Baebol. Oli mas tanem haf ya i go long lanwis Grik we ol man oli yusum long taem blong hem. Ale, long Maj 1629, Maximus Callipolites, wan pris we i skulgud, i statem wok ya. Plante Otodoks oli ting se i no stret blong tanem Baebol, nomata we plante man oli no save ridim olfala Grik hanraet. Ale, blong mekem se tingting blong olgeta i kwaet lelebet, Lucaris i prentem olfala hanraet wetem niufala translesen long sem pej nomo. Hem i ademap smol tok nomo long niufala translesen ya. From we Callipolites i ded smoltaem afta we hem i finisim hanraet ya, Lucaris hem wan i jekemap translesen ya. Oli prentem Baebol ya smoltaem afta long ded blong Lucaris long 1638.

Nating se Lucaris i lukaotgud long translesen we hem i mekem, plante bisop oli no glad long translesen ya. Lucaris i laekem Tok blong God tumas. Samting ya i klia taem yumi luk fastok blong Baebol we hem i tanem. Hem i raetem se Baebol, we i stap long lanwis blong ol man, “hem i wan mesej we i gud tumas, mo i kamaot long heven.” Lucaris i talem strong long olgeta man se oli “mas kasem save mo folem gud olgeta tok [blong Baebol],” mo se i no gat narafala rod we man i save folem blong kasem save long ol samting long saed blong bilif . . . we i stap gud insaed long tabu Gospel we i kamaot long God.”—Filipae 1:9, 10.

Lucaris i tok strong agensem olgeta we oli stap blokem ol man blong stadi long Baebol, mo olgeta ya tu we oli sakemaot translesen blong olfala hanraet. Hem i talem se: “Sipos yumi rid no yumi toktok be yumi no kasem save long ol tok ya, i olsem we yumi stap sakem ol tok blong yumi i go long win nomo.” (Skelem wetem 1 Korin 14:7-9.) Long en blong fastok blong Baebol we hem i tanem, hem i raetem se: “Taem yu stap ridim tabu Gospel we i kamaot long God long prapa lanwis blong yu, yu mas tekem ol gudfala samting we yu kasem long wanem we yu ridim, . . . mo i gud we God i mekem yu save moa long wanem we i gud.”—Ol Proveb 4:18.

Smol Buk Ya Confession of Faith

Afta we Lucaris i tanem Baebol ya, hem i tekem wan narafala step. Long 1629, hem i prentem smol buk ya Confession of Faith long Geneva. Smol buk ya i tokbaot ol bilif we hem i tingting se bambae Otodoks Jos i folem. Buk ya The Orthodox Church, i talem se Confession hem “i daonem bilif blong Otodoks long saed blong ol pris mo olgeta tabu oda, i agensem fasin blong ona long ol pija, mo i talem se fasin blong prea long ol tabu man i sem mak long fasin blong wosip long ol aedol.”

I gat 18 atikol evriwan insaed long Confession. Seken atikol i talem se olgeta tok blong Baebol oli kamaot long God mo ol tok ya oli gat moa paoa bitim jos. Haf ya i talem se: “Yumi bilif se Tabu Baebol i kamaot long God . . . Yumi bilif se paoa blong Tabu Baebol i winim paoa blong Jos. Fasin ya we Tabu Spirit i tijim man, hem i defren olgeta long fasin ya we man i tijim man bakegen.”—2 Timoti 3:16.

Namba eit mo namba ten atikol i talem se Jisas Kraes i Man we i stap toktok long God from yumi, hem i Hae Pris, mo Hed blong kongregesen. Lucaris i raetem se: “Yumi bilif se Masta blong yumi, Jisas Kraes, i sidaon long raetsaed blong Papa blong Hem, mo long ples ya, hem i stap toktok long God from yumi. Hem nomo i trufala hae pris mo i stret man we i stap stanap long fes blong God from yumi.”—Matiu 23:10.

Namba 12 atikol i talem se jos i save mestem rod, i save ting se giaman tok i tru tok. Be laet blong tabu spirit i save sevem jos tru long ol wok blong ol trufala minista blong God. Long namba 18 atikol, Lucaris i talem se pegatri i wan bilif we man i mekemap long tingting blong hem nomo. Hem i se: “I klia se yumi no save agri long giaman tingting ya long saed blong Pegatri.”

Long ol las pej blong Confession, i gat sam kwestin mo ol ansa blong olgeta. Fastaem, Lucaris i talem se ol trufala man blong God oli mas ridim Baebol, mo se sipos wan Kristin i no ridim Tok blong God, bambae hem i kasem trabol. Biaen, hem i gohed i se ol man blong God oli mas sakemaot ol buk blong Apokrifa.—Revelesen 22:18, 19.

Namba fo kwestin i askem se: “?Wanem tingting blong yumi long saed blong ol aedol?” Lucaris i ansa i se: “Tijing we yumi kasem long God mo Tabu Baebol i talem klia se, ‘Bambae yufala i no mas mekem pija blong ol samting long heven, no long wol, blong yufala i mekem wosip long hem. Bambae yufala i no mas bodaon long aedol olsem blong mekem wosip long hem [Eksodas 20:4, 5],’ from we yumi mas wosipim Man ya nomo we i mekem heven mo wol, be i no ol samting we hem i wokem. Yumi mas ona long hem nomo. . . . Baebol i blokem . . . fasin ya blong wosipim [ol aedol] mo blong mekem wok blong olgeta. Taswe, hemia i wan fasin we mifala i mas sakemaot mo fogetem. From we sipos no, mifala i stap ona long kala, samting we man nomo i wokem, mo ol narafala samting, be i no Man ya we i Wokem olgeta samting.”—Ol Wok 17:29.

Lucaris i no kasem save fulwan long ol rong bilif long taem blong hem we i tudak long saed blong spirit. * Nating se i olsem, hem i traem bes blong hem blong mekem se man i tinghae moa long Baebol i winim ol tijing blong jos, mo hem i tijim ol man long saed blong ol tijing blong Baebol.

Stret afta we buk Confession i kamaot, ol man oli stat bakegen blong agensem Lucaris. Long 1633, Cyril Contari, wan haeman blong Berea (naoia Aleppo) we i enemi blong Lucaris, i toktok wetem ol haeman blong Ottoman blong oli letem hem i pem posisen blong bisop. Ol Jesuit oli sapotem Contari long bisnes ya. Be plan blong olgeta i foldaon, from we Contari i no naf blong givim mane we ol haeman blong Ottoman oli askem. Taswe, Lucaris i gohed blong stap olsem bisop. Long yia we i kam biaen, Athanasius blong Tesalonaeka i pemaot posisen ya wetem 60,000 silva mane. Ale bakegen, oli sanemaot Lucaris. Be wan manis biaen, oli singaot hem i kambak mo i tekem posisen ya bakegen. Kam kasem taem ya, Cyril Contari i winim 50,000 silva mane finis. Nao oli sanem Lucaris i go long Rhodes. Sikis manis biaen, ol fren blong hem oli mekem se hem i save tekem posisen ya bakegen.

Be long 1638, ol Jesuit mo ol Otodoks we oli joen wanples oli jajem Lucaris se hem i stap plan blong kafsaedem Gavman blong Ottoman. Naoia, king i givim oda se oli mas kilim Lucaris i ded. Ale, oli holemtaet hem, nao long Julae 27, 1638, oli putum hem long wan smol sip, oli sanemaot hem. Taem sip ya i stap long solwota, oli kilim hem i ded. Oli berem bodi blong hem long saed blong solwota, mo biaen oli digimaot bakegen, oli sakem long solwota. Ale, ol man blong huk oli faenem dedbodi blong hem mo biaen, ol fren blong hem oli berem hem.

Wan Lesen Long Yumi

Wan man blong mekem dip stadi i talem se: “Yumi no mas fogetem se wan long ol bigfala samting we [Lucaris] i wantem mekem, hemia blong sapotem mo leftemap fasin blong tijim ol pris mo ol man blong olgeta, wan samting we i godaon bigwan long ol yia 1500 mo 1600.” I bin gat plante samting oli traem blong blokem Lucaris. Faef taem, oli tekemaot hem long wok blong bisop. Toti fo yia afta long ded blong hem, wan kaonsel we i holem miting long Jerusalem i talem se ol bilif blong Lucaris oli no laenap wetem tijing blong jos. Long miting ya, oli talem se “i no olgeta man we oli gat raet blong ridim Baebol. Olgeta we oli gat raet blong ridim, hemia olgeta ya nomo we oli bin lukluk dip long ol samting we oli blong tabu spirit, afta we oli bin mekem dip stadi”—hemia i minim ol pris nomo we oli skulgud.

Bakegen, ol pris oli blokem ol traehad we i blong mekem Tok blong God i kasem ol sipsip blong olgeta. Oli yusum raf fasin blong blokem man we i stap talemaot ol rong bilif blong olgeta we oli no stanap long Baebol. Oli stap blokem ol man, oli mekem se man i no fri blong jusum skul blong hem mo blong kasem trutok. Oli strong long fasin ya i bitim ol narafala man. Sore tumas, hemia wan nogud fasin we i stap gohed yet long taem blong yumi. Samting ya i mekem yumi tingbaot wanem we i save hapen taem ol lida blong skul oli blokem ol man blong jusum prapa skul blong olgeta.

[Futnot]

^ Long smol buk ya Confession, Lucaris i sapotem tijing blong Triniti, bilif ya se God i makemaot taem blong yumi finis, mo sol we i no save ded samtaem—ol tijing we oli no stanap long Baebol.

[Tok blong makem poen long pej 29]

Lucaris i traem bes blong hem blong mekem se Baebol i gat moa paoa i winim ol tijing blong jos mo hem i tijim ol man long ol tijing blong Baebol

[Bokis/Foto blong pija long pej 28]

Lucaris Mo Codex Alexandrinus

Wan long ol naesfala samting long Laebri blong Briten, hemia Codex Alexandrinus, wan hanraet blong Baebol long ol yia 400 K.T. Olfala hanraet ya, i gat 820 pej blong hem, be 773 pej nomo i stap gud yet.

Taem Lucaris i stap olsem bisop blong Alexandria, long Ijip, hem i gat plante defren kaen buk. Taem hem i kam bisop long Constantinople, hem i tekem Codex Alexandrinus i go wetem hem. Long 1624, hem i givim Codex Alexandrinus i go long ambasada blong Briten long Turkey olsem wan presen blong James I, King blong Inglan. Hem i givim presen ya long Charles I, man we i tekem ples blong King James, tri yia biaen.

Long 1757, oli givim Laebri Blong King i go long nesen blong Briten, mo naoia oli stap soem codex ya long John Ritblat Gallery long niufala Laebri blong Briten.

[Credit Lines]

Gewerbehalle, Vol. 10

From The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909

[Credit Line blong pija long pej 26]

Bib. Publ. Univ. de Genève