?From Wanem i Gat Tumas Kruked Fasin?

“Yu no mas akseptem doti mane from we doti mane i save mekem se man we i lukluk i kam blaen, mo i save tanem toktok blong man we i gat stret fasin.”—Eksodas 23:8, NW.

TRI taosen faef handred yia bifo finis, Loa blong Moses i tok agensem fasin blong akseptem mane blong haedem wan rong. Long olgeta handred yia we oli pas finis, ol loa we ol man oli stanemap blong agensem kruked fasin oli kam plante. Nating se i olsem, loa i no naf blong blokem mo stopem kruked fasin. Evri dei, plante milian man oli stap givim doti mane long narafala blong oli haedem rong blong olgeta, mo plante bilian man oli stap safa from nogud frut we i stap kamaot from fasin ya.

Kruked fasin i stap gru i kam antap long olgeta ples mo long ol fasin we i narakaen olgeta. Samting ya i spolem ol stamba fasin we oli holem ol man oli stap gud wanples. Long sam kantri ol man oli save kasem samting we oli wantem nomo sipos oli givim doti mane long narafala. Taem oli givim doti mane long stret man, bambae i givhan long olgeta blong winim wan tes long skul, kasem wan laesens blong draevem trak, wan pis graon, wan kontrak, no winim toktok long kot. Wan jaj long Paris, Arnaud Montebourg, i talem se: “Kruked fasin i olsem wan doti we i bigwan mo i olsem wan baden we i mekem ol man oli lusum ol gudfala tingting.”

Fasin ya blong givim doti mane, i kam antap moa long ol bisnes. Sam kampani oli yusum moa long haf blong olgeta mane we oli winim, jes blong pem ol haeman blong gavman we oli gat kruked fasin, blong oli haedem rong blong olgeta. Folem wanem we niuspepa ya blong Briten, The Economist, i soemaot, moa long 10 pesen blong 25 bilian dola (U.S.) we ol man oli spenem evri yia long bisnes blong salem ol tul blong faet long olgeta ples long wol, i blong pulum ol man we oli save pem ol tul ya. Taem kruked fasin i stap kam antap bigwan, ol frut blong hem oli mekem bigfala trabol i kamaot. Long ol laswan ten yia we oli pas, wan kruked fasin blong mekem bisnes we long Inglis oli kolem “crony capitalism” i spolemgud ekonomi blong plante kantri. Fasin ya hemia taem we ol bisnes man oli yusum kruked fasin blong givim moa jans long sam gudfala fren blong olgeta nomo, blong oli mekem bisnes long wan kantri.

I no gat rod blong blokem fasin ya, taswe olgeta we oli stap safa bigwan from kruked fasin mo trabol we fasin ya i mekem long saed blong ekonomi, hemia ol pua man​—⁠we plante taem oli no rere blong givim doti mane long wan narafala blong mekem wanem we olgeta oli wantem. Niuspepa ya The Economist i talemaot se: “Kruked fasin i wan trabol we i kamaot from ol man we oli gat paoa oli daonem ol narafala man.” ?I gat rod blong winim trabol ya, no kruked fasin i neva save finis samtaem? Blong ansa long kwestin ya, fastaem yumi mas makemaot sam long ol stamba samting we oli mekem se kruked fasin i kamaot.

?Wanem Ol Samting We Oli Mekem Se Kruked Fasin i Kamaot?

?From wanem ol man oli jusum blong folem kruked fasin i bitim we oli mekem samting we i tru? Long tingting blong sam man, kruked fasin hemia nomo rod we i moa isi​—⁠no hemia nomo rod​—⁠blong oli kasem samting we oli wantem. Samtaem, man we i givim doti mane long narafala, i mekem olsem blong hem i no kasem panis. Plante man oli luk se ol man blong politik, ol polis, mo ol jaj oli ting nating long kruked fasin no maet olgeta tu oli stap mekem fasin ya, ale oli mekem sem mak.

Taem kruked fasin i stap kam antap kwiktaem, plante moa man oli stap akseptem fasin ya, gogo hem i kam olsem wan fasin blong laef blong olgeta.  Ol man we oli kasem smol pei nomo, oli harem se oli no gat jans blong jusum wan narafala rod. Sipos oli wantem kasem ol samting we oli nidim blong stap laef oli mas askem doti mane. Olgeta we oli fosem narafala blong givim doti mane, no we oli pem narafala blong kasem samting we oli wantem, oli no stap kasem panis from fasin ya, taswe, i no gat plante man we oli rere blong agensem kruked fasin. King Solomon i luk samting ya mo i talem se: “Taem ol man we oli stap brekem loa oli no kasem panis kwiktaem, tingting blong olgeta man oli stap kam fulap long ol plan blong mekem ol samting nogud.”​—⁠Prija 8:​11.

I gat tu samting we oli gat paoa blong mekem kruked fasin i kam antap moa, hemia: fasin we man i tingbaot hem wan nomo, mo griri fasin. From we ol man ya oli tingbaot olgeta nomo, oli no wantem save long ol man we oli stap safa from ol kruked fasin blong olgeta. Ol man ya oli talem se fasin blong yusum doti mane i stret nomo, from we hem i givhan long olgeta blong kasem samting we oli wantem. Ol man ya we oli stap mekem kruked fasin, oli gohed blong hivimap plante moa samting, mo oli kam griri moa. King Solomon i luksave se: “Sipos yu laekem mane tumas, nating we mane blong yu i plante olsem wanem, be neva yu save talem se yu harem gud, mane blong yu i naf. Mo sipos yu wantem tumas blong kam rijman, neva yu save kasem ol samting we yu yu wantem.” (Prija 5:​10) I tru maet fasin griri i save mekem man i winim plante mane, be hem i no mekem se man i luksave ol kruked fasin mo fasin we oli brekem loa.

Wan narafala samting we yumi mas luksave, hemia wok blong rula blong wol we yumi no save luk, we Baebol i singaot hem se Devel Setan. (1 Jon 5:​19; Revelesen 12⁠:⁠9) Setan i stap wok blong leftemap kruked fasin. Faswan bigfala kruked fasin ya we oli raetem i stap long Baebol, hemia wanem we Setan i wantem givim long Kraes. “Sipos yu bodaon long mi, yu mekem wosip long mi, bambae mi mi givim olgeta samting ya i go long yu.”​—⁠Matiu 4:​8, 9.

Be, Jisas i no save mekem wan fasin we i kruked, mo hem i tijim ol man blong hem blong oli mekem sem mak. ?Ol tijing blong Kraes oli save kam olsem wan nambawan tul blong faet agensem kruked fasin tede? Bambae nekis haf i lukluk moa long kwestin ya.