Go long ol haf insaed long hem

Go long lis blong ol haf

!“Mi Wantem Wan Bilif We i Strong”!

!“Mi Wantem Wan Bilif We i Strong”!

Laef Stori

!“Mi Wantem Wan Bilif We i Strong”!

HERBERT MÜLLER I TALEM STORI YA

Sam manis nomo afta we ol ami blong Hitler oli kam insaed long Netalan, oli blokem wok blong ol Witnes blong Jeova. I no longtaem, nem blong mi i kamaot long lis blong olgeta we ol Nasi oli wantem holem. Oli lukaotem mi olsem wan anamol.

WAN taem, mi harem se mi taed olgeta blong traem haed mo ronwe oltaem, nao mi talem long waef blong mi se maet i moa gud sipos ol ami oli holem mi. Nao mi tingbaot ol toktok blong wan singsing se: “Mi wantem wan bilif we i strong, nating se i gat hadtaem long evri enemi.” * Mi kasem paoa bakegen taem mi tingbaot singsing ya. Singsing ya i mekem se mi tingbaot papa mama blong mi long Jemani, mo taem ya we ol fren blong mi oli bin singsing blong talem tata long mi. ?Mi save storian long yu long saed blong sam samting we mi tingbaot?

Eksampol Blong Papa Mama Blong Mi

Papa mama blong mi oli memba blong Evanjelikal Jos taem we mi bon long 1913, long taon blong Copitz, long Jemani. * Seven yia biaen, long 1920, papa i lego jos. Long Epril 6, hem i askem wan Kirchenaustrittsbescheinigung (Pepa Blong Talemaot Se Yu Finis Long Jos). Man blong rejistarem ol pepa long ofis blong gavman long taon, i fulumap pepa ya. Be wan wik biaen, papa i gobak long ofis ya mo i eksplenem se nem blong gel blong hem i no stap long pepa ya. Man blong ofis ya i fulumap wan narawan bakegen, mo long pepa ya hem i talemaot se Martha Margaretha Müller tu i finis long jos. Long taem ya sista blong mi Margaretha i gat wan yia haf. Taem papa i stat blong mekem wok blong Jeova hem i no save glad sipos hem i mekem wok ya hafhaf nomo.

Long sem yia ya ol Baebol Studen, nem we ol Witnes blong Jeova oli karem long taem ya, oli baptaesem papa mama blong mi. Papa i tijim mifala folem ol strong rul. Be from we hem i stap tru long Jeova, samting ya i mekem se i isi blong mifala i obei long hem. Mo tu, fasin ya blong stap tru long God i pusum papa mama blong mi blong jenisim sam fasin blong tufala. Eksampol, bifo i gat wan taem we oli no letem mifala i pleplei afsaed long ol Sande. Be wan Sande, long 1925, papa mama blong mifala oli talem long mifala se bambae mifala i go wokbaot smol. Mifala i tekem sam kakae mo mifala i gat wan gudfala taem—!hemia wan jenis ya, from we evri Sande mifala i bin stap insaed nomo long haos! Papa i talem se hem i bin lanem sam niufala poen long wan asembli we i jes pas, ol poen ya oli stretem tingting blong hem long saed blong ol wok we man i mekem long Sande. Long ol narafala taem bakegen, hem i rere blong jenisim sam samting.

Papa mama blong mi oli no lego wok blong prij, nating se helt blong olgeta i nogud. Eksampol, wan sapa mifala wetem evriwan long kongregesen i tekem wan tren, mo mifala i ron i go long taon blong Regensburg we i stap 300 kilometa longwe long Dresden, blong seremaot traket ya Ecclesiastics Indicted. Long nekis dei mifala i seremaot traket ya long fulwan taon, mo taem mifala i finis, mifala i kambak long tren. Klosap 24 aoa i pas taem we mifala i kasem haos bakegen.

Livim Haos

Fasin joen we mi gat wetem Jugendgruppe (Grup Blong Ol Yangfala) long kongregesen blong mifala, i givhan tu long mi blong gru long saed blong spirit. Evri wik ol yangfala we oli bitim 14 yia, oli joen wetem sam olfala brata long kongregesen. Mifala i mekem sam pleplei, plei long ol tul miusek, stadi long Baebol, mo tokbaot ol samting we God i wokem mo sayens. Be mi stop blong joen wetem grup ya long 1932, taem mi gat 19 yia.

Long sem yia ya, long Epril, Papa i kasem wan leta we i kam long ofis blong Watch Tower Sosaeti long Magdeburg. Sosaeti i stap lukaot wan man we i save draevem trak mo we i wantem mekem wok blong paenia. Mi save se papa mama blong mi oli wantem tumas blong mi mi paenia, be mi harem se mi no save mekem wok ya. Papa mama blong mi oli pua, from samting ya taem mi gat 14 yia mi stat blong fiksimap ol baskel mo ol mesin blong somap klos, mo tu ol taepraeta, mo ol narafala mesin blong ofis. ?Weswe nao bambae mi livim famle blong mi olsem? Oli nidim we mi givhan long olgeta. Antap long samting ya, mi mi no baptaes yet. Papa i sidaon wetem mi mo i askem sam kwestin long mi blong luk sipos mi kasem save se baptaes i minim wanem. Taem hem i sua se olgeta ansa we mi givim oli pruvum we mi mi kam naf long saed blong spirit, hem i talem long mi se: “I gud yu givim nem blong yu blong mekem wok ya.” Hemia nao samting we mi mekem.

Wan wik biaen mi kasem wan leta blong go long Magdeburg. Taem mi talemaot samting ya long ol fren blong mi long Grup Blong Ol Yangfala, oli wantem talem tata long mi wetem wan singsing we i hapi. Oli sapraes long singsing we mi jusum from we oli luksave se mi tinghevi tumas long wok ya we bambae mi mekem. Nating se i olsem, sam oli karem ol vaeolin, mandolin, mo ol gita blong olgeta nao evriwan oli singsing se: “Mi wantem wan bilif we i strong, nating se i gat hadtaem long evri enemi; hem i no save seksek sipos i fesem enikaen trabol long wol.” Long dei ya, mi no luksave nating se ol tok ya bambae oli mekem mi mi kam strong bakegen long ol yia we i kam biaen.

Ol Trabol We i Kamaot Long Stat

Afta we ol brata long Magdeburg oli traem mi blong luk sipos mi save draevem trak, oli givim wan trak long mi wetem fo narafala paenia, nao mifala i go long Schneifel, wan ples we i stap klosap long Beljiom. I no longtaem mifala i luksave se trak blong mifala i rili impoten long mifala. Katolik Jos long ples ya i no wantem nating se mifala i stap, mo ol man long vilej, we ol pris oli stap biaenem olgeta, oli stap wet nomo blong ronemaot mifala. Plante taem, trak ya i givhan long mifala blong ronwe kwiktaem bifo we oli kilim mifala wetem ol tul blong garen.

Afta long Memoriol long 1933, Paul Grossmann, elda we i lukaot long kantri blong mifala wetem sam narafala kantri klosap, i talem long mifala se gavman i putum tabu long wok blong Sosaeti long Jemani. Smoltaem biaen, branj ofis i askem mi blong kam wetem trak long Magdeburg, karem ol buk long ples ya, mo tekem olgeta i go long stet blong Saxony, we hem i samwe 100 kilometa longwe long Magdeburg. Be taem mi kasem Magdeburg, ol Gestapo (ol polis blong Nasi we oli wok haed) oli satem ofis blong Sosaeti finis. Mi livim trak i stap wetem wan brata long Leipzig mo mi gobak long haos—be mi no stap longtaem.

Ofis blong Sosaeti long Swiselan i askem mi blong stat paenia long Netalan. Mi plan se bambae mi aot long wan no tu wik. Be papa i givim advaes long mi blong go kwiktaem. Mi lesin long advaes blong hem, mo sam aoa biaen, mi lego haos. Nekis dei, ol polis oli kam long haos blong papa blong mi blong holem mi from we mi no wantem joen long ami. Be, oli let tumas.

Statem Wok Long Netalan

Long Ogis 15, 1933, mi kasem haos blong ol paenia long Heemstede, wan taon we i stap 25 kilometa longwe long Amsterdam. Long nekis dei, mi go prij nating se mi no save wan tok long lanwis Netalan. Mi statem wok ya wetem wan kad we i gat mesej blong Baebol i stap long hem. !Wan Katolik woman i akseptem buk ya Reconciliation mo samting ya i leftemap tingting blong mi! Long sem dei ya, mi givimaot 27 buklet. Long en blong faswan dei ya, mi glad bigwan from we mi save prij bakegen long fasin we i fri.

Long taem ya, i nogat narafala rod bakegen we ol paenia oli save kasem mane, oli kasem mane nomo taem man i pem buk long olgeta. Oli yusum mane ya blong pem kakae mo ol narafala samting we oli nidim. Sipos i gat smol mane i stap long en blong manis, ol paenia oli serem bitwin olgeta blong pem prapa samting blong olgeta wanwan. Mifala i gat smol samting nomo long saed blong bodi, be Jeova i rili lukaotgud long mifala mekem se, long 1934, mi save go long wan asembli long Swiselan.

Wan Gudfala Fren

Long asembli ya, mi luk Erika Finke we i gat 18 yia. Mi save hem taem mi stap yet wetem famle blong mi. Hem i wan fren blong sista blong mi, Margaretha, mo mi sapraes long fasin blong Erika blong stanap strong long saed blong trutok. I no longtaem afta we hem i baptaes long 1932, wan man i talemaot long ol Gestapo se Erika i no wantem talem: “!Heil Hitler!” Ol Gestapo oli go from hem mo oli wantem save from wanem hem i no wantem mekem olsem. Erika i ridim Ol Wok 17:3 long bos blong ol polis long polis stesen, mo hem i eksplenem se God i putumap wan man nomo blong sevem man, hemia Jisas Kraes. Bos blong ol polis i wantem save se: “?I gat sam narafala we oli bilif sem mak olsem yu?” Erika i no wantem talemaot nem blong ol narafala. Taem polis ya i talem we bambae oli sarem hem long kalabus, Erika i talem long hem se hem i rere blong ded i bitim we hem i talemaot nem blong ol narafala. Bos ya blong ol polis i lukluk strong long Erika mo i singaot bigwan se: “Kamaot long ples ya. Gohom. !Heil Hitler!”

Afta long asembli ya, mi gobak long Netalan be Erika i stap long Swiselan. Nating se i olsem mitufala tugeta i harem save se fasin fren blong mitufala i kam strong finis. Taem Erika i stap yet long Swiselan, hem i harem se ol Gestapo long Netalan oli stap lukaotem hem. Hem i mekem disisen blong stap long Swiselan mo mekem wok blong paenia. Sam manis biaen, Sosaeti i askem hem blong go long Spen. Hem i paenia long Madrid, mo long Bilbao, mo biaen long San Sebastián. Long ples ya nao ol lida blong skul oli mekem trabol agensem hem mo paenia fren blong hem, mekem se oli putum tufala long kalabus. Long 1935 tufala i kasem oda blong lego Spen. Long sem yia ya Erika i kambak long Netalan, mo mitufala i mared.

Ol Trabol Blong Bigfala Faet i Klosap

Afta long mared blong mitufala, mitufala i paenia long Heemstede, mo biaen mitufala i muf i go long Rotterdam. Long ples ya, long 1937, boe blong mitufala, Wolfgang, i bon. Wan yia biaen mifala i muf i go long taon blong Groningen, long not blong Netalan, long ples ya mifala i serem haos wetem sam paenia blong Jemani, hemia Ferdinand mo Helga Holtorf mo gel blong tufala. Long Julae 1938, Sosaeti i talem long mifala se gavman blong Netalan i givim wan woning long ol Witnes we oli blong Jemani se oli no gat raet blong prij. Long sem taem ya, oli putumap mi olsem seket elda, mo famle blong mi i muf i go long Lichtdrager (Karem Laet), hemia bot blong Sosaeti we i olsem haos blong ol paenia we oli stap prij long not blong Netalan. Plante taem, mi stap longwe long famle blong mi, mi ron long baskel stat long wan kongregesen i go long nekis wan. Mi stap leftemap tingting blong ol brata blong oli gohed blong prij. Mo ol brata oli mekem olsem. Sam oli mekem moa long wok blong prij. Wan gudfala eksampol hemia Wim Kettelarij.

Taem mi mitim Wim, hem i wan yang man we i luksave trutok be hem i bisi tumas blong wok long plantesin. Mi givim advaes long hem se: “Sipos yu wantem gat taem blong mekem wok blong Jeova, yu mas faenem wan narafala wok.” Hemia nao samting we hem i mekem. Biaen, taem mi mitim hem bakegen, mi leftemap tingting blong hem blong kam paenia. Hem i talem se: “Be mi mas wok blong kakae.” Mi mekem sua long hem se: “Bambae yu kakae. Jeova bambae i kea long yu.” Wim i statem wok blong paenia. Biaen long Seken Bigfala Faet blong Wol hem i mekem wok olsem wan seket elda. Tede, Wim i gat raonabaot 80 yia finis, mo hem i wan Witnes we i wok strong yet. I tru se Jeova i rili lukaotgud hem.

Oli Putum Tabu Long Wok Blong Prij Mo Oli Lukaot Mi

Long Mei 1940, ol ami blong Netalan oli lus long faet mo ol Nasi oli karem kantri ya, hemia raonabaot wan yia afta we seken pikinini blong mitufala, Reina, i bon. Long Julae, ol Gestapo oli tekem ofis mo ples blong prentem ol buk blong Sosaeti. Long nekis yia, oli holemtaet plante Witnes, mo oli kasem mi tu. Mi save finis samting we ol Gestapo bambae oli mekem long mi, from we mi mi wan Witnes mo mi wan man Jemani we yia blong mi i stret blong joen long ami. Mi traem blong mekemrere tingting blong mi se bambae mi no moa save luk famle blong mi bakegen.

Biaen, long Mei 1941, ol Gestapo oli letem mi mi kamaot long kalabus mo oli givim oda long mi se taem mi aot long olgeta mi mas fulumap wan pepa blong joenem ami. Mi no save bilivim samting ya. Long sem dei ya mi haed long olgeta, mo long sem manis ya mi mekem wok blong seket bakegen. Ol Gestapo oli putum mi long lis blong nem blong olgeta we oli wantem tumas blong kasem.

Olsem Wanem Famle Blong Mi i Winim Problem Ya

Waef blong mi mo ol pikinini blong mi oli muf i go long vilej blong Vorden long is haf blong kantri ya. Be blong no mekem i denja tumas long olgeta, mi no moa go oltaem blong luk olgeta. (Matiu 10:16) Ol brata oli no yusum stret nem blong mi blong mekem se mi save stap sef. Oli yusum wan narafala nem se Duitse Jan (Jon blong Jemani). Mo tu, boe blong mi Wolfgang we hem i gat fo yia nomo, i no save tokbaot mi se “Papa” be hem i save tokbaot “Ome Jan” (Angkel Jon) nomo. Samting ya i mekem tingting blong hem i fasfas.

Erika i lukaot ol pikinini mo i gohed blong prij, be mi mi stap gohed yet long wok blong mi mo traem haed long ol Gestapo. Taem Reina i gat tu yia, Erika i putum hem long basket blong baskel, mo tufala i go prij long ol vilej afsaed long taon. Kakae blong Erika mo famle i neva sot, nating se i no isi blong faenem kakae. (Matiu 6:33) Wan man Katolik we mi bin fiksimap mesin blong hem blong somap klos, i stap givim sam poteto long Erika. Mo tu, man ya i stap pasem ol mesej blong mi i go long Erika. Wan taem, Erika i yusum wan gulden blong pem wan samting long stoa blong meresin. Bos blong stoa ya i save se Erika i stap laef long fasin haed mo i no gat ol spesel kad blong kasem kakae. From samting ya hem i givim samting we Erika i pem mo hem i givim tu gulden bakegen long Erika. Ol kaen fasin olsem oli halpem hem blong laef i stap.—Hibrus 13:5.

Wok Klosap Tugeta Wetem Ol Brata We Oli No Fraet

Long sem taem ya, mi gohed blong visitim ol kongregesen—nating se mi stap storian nomo wetem ol brata we oli lukaot long ol kongregesen ya. Mi no save stap plante aoa long wan ples, from we ol Gestapo oli gohed blong lukaot mi. Plante long ol brata mo sista oli no gat raet blong mitim mi. Oli save joen nomo wetem ol Witnes we oli stap long ol smol Baebol stadi grup blong olgeta. From samting ya, tu woman we tufala i sista mo we tufala i stap long ol defren haf blong sem taon, tufala i faenemaot nomo biaen long Seken Bigfala Faet blong Wol, se tufala tugeta i kam Witnes long taem blong faet ya.

Narafala bigfala wok we mi mas mekem hemia blong faenem ol ples blong haedem ol buk blong Sosaeti long hem. Mifala i haedem ol pepa, ol mesin blong stensil, mo ol taepraeta blong mekem ol kopi blong Wajtaoa, from maet samtaem mifala i nidim. Samtaem, mifala i mas muvum ol buk blong Sosaeti long wan ples i go long narafala ples. Mi rimemba wan taem we mi bin tekem 30 bokis we i fulap long ol buk insaed long trak, mo mi mas traem blong no pulum ae blong ol man—!wan wok we i mekem mi mi fraet tumas!

Mo tu, mifala i lukaot long wok blong tekem ol kakae long ol plantesin long is blong Netalan i go long ol bigfala taon long wes, nating se i tabu blong mekem samting ya. Mifala i mas putum kakae long wan kat we hos i pulum, mo mifala i go long wes. Taem mifala i kasem wan reva, mifala i no save yusum wan long ol brij from se ol ami oli gad long olgeta. Mifala i mas putum ol kakae ya i go long ol smol bot, karem i go narasaed long reva, mo putum ol kakae ya bakegen long wan narafala kat. Taem mifala i kasem taon ya we mifala i stap go from, mifala i mas wet kasem we tudak i kam. Nao mifala i putum ol stoken long ol leg blong hos, mo mifala i wokbaot kwaet nomo i go kasem ples we kongregesen i stap haedem ol kakae long hem. Long ples ya mifala i seraotem ol kakae i go long ol brata we oli nidim.

Sipos ol ami blong Jemani oli faenem ples blong haedem kakae ya, eniwan long mifala i save lusum laef blong hem. Nating se i olsem, plante brata oli rere blong givhan. !Wan eksampol, famle Bloemink we oli stap long taon blong Amersfoort, oli letem mifala i yusum bigfala rum blong spel long haos blong olgeta olsem wan ples blong hivimap ol kakae, nating se haos blong olgeta i klosap nomo long wan stesen blong ol ami blong Jemani! Ol Witnes ya we oli no fraet nating, oli putum laef blong olgeta long denja blong givhan long ol brata blong olgeta.

Jeova i halpem mi mo waef blong mi blong mitufala i fasgud long hem long ol yia ya we oli blokem wok blong prij. Long Mei 1945 ol ami blong Jemani oli lus, mo mi no moa nid blong ronwe bakegen blong haed. Sosaeti i askem mi blong mi gohed blong wok olsem wan seket elda go kasem we ol narafala brata oli naf blong mekem wok ya. Long 1947, Bertus van der Bijl i tekem ples blong mi blong mekem wok ya. * Long taem ya, namba tri pikinini blong mitufala i bon, mo mifala i go stap long is saed blong kantri ya.

Sore Mo Glad

Taem faet i finis mi harem se, raonabaot wan yia afta we mi livim haos blong go long Netalan, papa blong mi i bin go kalabus. Tu taem oli letem hem i gofri bakegen from helt blong hem i kam nogud, be biaen oli putum hem bakegen long kalabus. Long Febuwari 1938, oli sanem hem i go long rabis kalabus long Buchenwald mo biaen hem i go long Dachau. Long ples ya, long Mei 14, 1942, papa blong mi i ded. Hem i holem strong mo i stap tru long God go kasem en.

Oli sanem mama i go tu long rabis kalabus blong Dachau. Hem i stap long ples ya go kasem we hem i kam fri long 1945. Ol gudfala eksampol ya blong papa mama blong mi oli bin givhan bigwan long mi blong harem gud long ol blesing ya we mi bin kasem long saed blong spirit, taswe i wan blesing long mifala blong tekem mama i kam stap wetem mifala long 1954. Sista blong mi Margaretha—we i bin paenia stat long 1945 long Is Jemani we i stap aninit long rul blong ol Komunis—hem tu i kam. Nating se mama i sik mo hem i no save toktok long lanwis Netalan, hem i gohed blong joen long wok blong prij go kasem we hem i finisim gud laef blong hem long wol ya long Oktoba 1957.

Asembli blong 1955 we i kamaot long Nuremberg, long Jemani, i rili spesel. Afta we mifala i kasem ples ya, ol brata we oli stap long Dresden oli talem long Erika se mama blong hem tu i stap long asembli ya. From we Is Jemani i rulum Dresden, Erika i no bin luk mama blong hem blong 21 yia finis. Oli mekem plan blong mitim tufala, mo mama ya wetem gel blong hem, tufala i putum han i go raon long tufala. !Tufala i glad bigwan blong mitim tufala bakegen!

Biaen, famle blong mifala i kam moa bigwan go kasem eit pikinini. Sore tumas, mifala i lusum wan boe blong mitufala long wan aksiden blong trak. Be, taem mitufala i luk ol pikinini blong mitufala we oli stap, oli gohed blong mekem wok blong Jeova, samting ya i givim wan bigfala glad long mitufala. Mitufala i glad se boe blong mitufala Wolfgang, mo waef blong hem, tufala i stap mekem seket wok, mo boe blong tufala tu i stap wok olsem wan seket elda.

Mi glad tumas from we mi bin luk wok blong Jeova i gru long Netalan. Taem mi stat blong paenia long 1933, i gat raonabaot wan handred Witnes. Tede i gat moa long 30,000. Nating se naoia paoa blong bodi blong mitufala i stap godaon, Erika mo mi mitufala i gat strong tingting blong folem ol tok blong singsing ya blong longtaem finis we i se: “Mi wantem wan bilif we i strong.”

[Ol futnot]

^ Singsing 194.—Songs of Praise to Jehovah (1928).

^ Taon blong Copitz we naoia nem blong hem Pirna, i folem Reva blong Elbe. Taon ya i stap 18 kilometa longwe long bigfala taon blong Dresden.

^ Lukluk Wajtaoa blong Janewari 1, 1998, we laef stori blong Brata Van der Bijl i stap long hem, “I No Gat Wan Samting We i Moagud i Bitim Trutok.”

[Tok blong pija long pej 23]

“Jugendgruppe” oli spel smol afta long wok blong prij

[Tok blong pija long pej 24]

Mi mo sam narafala paenia mifala i kavremap ol teritori blong Schneifel. Mi gat 20 yia long taem ya

[Tok blong pija long pej 25]

Mi wetem Erika mo Wolfgang long 1940

[Tok blong pija long pej 26]

Lefsaed i go long raetsaed: Smol bubu blong mi Jonathan mo waef blong hem, Mirjam; Erika, mi, boe blong mi Wolfgang mo waef blong hem, Julia

[Tok blong pija long pej 26]

Wan brata we i stap long kalabus wetem papa blong mi i dro pija ya blong papa long 1941