Ol Man Oli Stap Safa Bigwan

“?FROM WANEM GOD, FROM WANEM?” Toktok ya i stap long fas pej blong wan niuspepa we plante man long wol oli ridim afta we graon i seksek bigwan long Esia Maena. Long fas pej ya oli putum pija blong wan papa we i harem nogud tumas, i stap holem pikinini gel blong hem we i karem kil from haos blong olgeta i foldaon antap long hem.

Ol wo, kakae i sot, ol rabis sik, mo ol disasta, oli bin mekem bigbigfala trabol tumas, oli mekem wota long ae blong ol man i ron bigwan, mo oli karemaot laef blong fulap man. Antap long hemia, plante man oli stap safa from ol trabol olsem fasin blong repem woman, fasin blong spolem pikinini, mo ol narafala nogud fasin we oli brekem loa. Tingbaot hamas man i ded mo karekil from ol aksiden. Mo tu, plante bilian man oli harem nogud from we oli sik, oli kam olfala no from wan fren no famle blong olgeta i ded.

Long ol yia 19 handred, ol man oli safa bigwan moa i bitim ol handred yia bifo. Faswan Wolwo, we i stat long 1914 go kasem 1918, i kilim i ded klosap ten milian soldia. Be, sam man blong stadi long histri, oli talem se plante narafala man we oli no joen long faet ya oli ded tu, mo namba blong olgeta i klosap sem mak long namba blong ol soldia ya. Seken Wolwo i kilim i ded samwe long 50 milian soldia mo narafala man, we plante milian long olgeta ya oli ol woman, ol pikinini mo ol olfala we oli no mekem wan rong. Long wan handred yia we i jes pas, plante moa milian man oli ded from ol trabol we oli kamaot taem ol man oli traem kilimaot wan ful laen blong man no taem oli rebel agensem gavman, agensem ol man we kastom no lanwis blong olgeta i defren, mo from ol hadtaem blong kasem kakae mo fasin pua. Wan buk (Historical Atlas of the Twentieth Century) i ripotem se moa long 180 milian man oli bin lusum laef blong olgeta long ol trabol we oli kamaot from “olgeta nogud samting ya we oli plante tumas.”

Long ol yia 1918/1919, Flu blong Spen i kilim i ded 20 milian man. Long ol laswan twanti yia, samwe long 19 milian man oli ded from sik ya AIDS, mo samwe long 35 milian man oli laef naoia wetem jem blong sik ya long olgeta. Plante milian pikinini oli lusum papa mama blong olgeta from AIDS. Mo plante bebi oli stap ded from we oli kasem AIDS taem oli stap yet long bel.

Ol pikinini oli stap safa bigwan from plante narafala samting tu. Wan niuspepa blong Inglan (Manchester Guardian Weekly) i tokbaot ripot we United Nations Children’s Fund (UNICEF) i givim long en blong 1995. Hem i se: “Ol faet we oli kamaot long ol laswan ten yia oli kilim i ded 2 milian pikinini, oli spolem bodi blong 4-5 milian pikinini, oli mekem 12 milian pikinini oli no moa gat ples blong slip, mo bitim 1 milian pikinini oli lusum no oli seraot long papa mama blong olgeta mo tingting blong 10 milian pikinini i trabol bigwan from ol nogud samting we i mekem olgeta.” !Antap long hemia, raon long wol i gat samwe long 40 kasem 50 milian bebi oli ded evri yia from we ol mama oli kilim olgeta taem oli stap yet long bel!

 ?Olsem Wanem Long Fiuja?

Plante man oli fraet blong tingbaot fiuja from we oli ting se bambae wan nogud samting i hapen. Wan grup blong ol man blong sayens i talem se: “Ol samting we man i stap mekem . . . oli save jenisim wol bigwan, mekem se bambae wol i no moa save sapotem laef long fasin we yumi save long hem naoia.” Oli gohed se: “Naoia we yumi stap toktok, i gat wan long evri faef man [long wol] we i pua bitim mak mo i no gat naf kakae, mo wan long evri ten man [long wol] i safa from we hem i no kakae ol samting we bodi blong hem i nidim.” Ol man blong sayens oli tekem janis ya blong “givim woning long olgeta man long wol, blong oli tingbaot samting we bambae i kam.” Oli se: “I nidim wan bigfala jenis long fasin we wanwan man i lukaot mo kea long wol ya wetem laef we i stap long hem. Yumi mas mekem olsem, sipos yumi wantem blokem ol trabol we oli save spolem laef blong olgeta man mo hom blong yumi long wol ya long fiuja.”

?From wanem God i letem tumas man i safa mo fulap rabis fasin i stap? ?Hem i gat tingting blong stretem ol problem ya olsem wanem? ?Mo wetaem?

[Foto Credit Lines blong pija long pej 3]

Top, wheelchair: UN/DPI Photo 186410C by P.S. Sudhakaran; middle, starving children: WHO/OXFAM; bottom, emaciated man: FAO photo/B. Imevbore