Wan Lesen We i Kamaot Long Histri Blong Rom

“LONG ples ya long Efesas, i olsem we mi mi stap faet long ol wael anamol.” Sam man oli ting se tok ya long 1 Korin 15:32, i min se aposol Pol i bin kasem panis blong faet long wan bigfala stad blong Rom. Maet samting ya i tru no maet i no tru, be long taem ya, i gat ol faet blong kilim man i ded long ol bigfala stad. ?Histri i talem wanem long saed blong ol bigfala stad mo ol pleplei we oli mekem long ples ya?

Yumi ol Kristin, yumi wantem we tingting blong yumi we i stap jajem yumi i laenap wetem tingting blong Jeova. Samting ya bambae i halpem yumi blong mekem ol gudfala disisen long saed blong ol pleplei blong tede. Eksampol, tingbaot tingting blong Jeova long raf fasin, olsem we vas ya i soemaot: “I nogud yu jalus long ol man blong faet we oli stap win, mo i nogud tu blong yu folem fasin blong olgeta.” (Ol Proveb 3:31) Advaes ya i lidim ol faswan Kristin blong folem fasin we i stret long wan taem we plante man raonabaot long olgeta oli intres tumas long ol pleplei blong Rom, we man i faetem narafala man no i faetem anamol. I gud we ol Kristin tede oli save wanem i hapen long ol pleplei ya, mo traem luksave lesen we oli save lanem from.

 Long medel blong wan bigfala stad blong Rom i gat tu man blong faet we tufala i holem ol tul blong faet mo tufala i fesem tufala. Taem ol man we oli stap wajem tufala oli luk we faswan naef i kilim sil blong narawan, oli kam wael olgeta. Oli singaot bigwan blong pusum man ya we oli wantem se hem i win. Wan long tufala bambae i mas lus long faet ya. I no longtaem biaen, wan i kasem bigfala kil. Hem i slakem ol han blong hem, i nildaon, we i saen blong soemaot se hem i lus, mo i askem ol man blong oli sore long hem. Nao ol man ya oli stat singaot bigwan moa. Sam oli wantem soem sore long hem, be ol narafala oli wantem se hem i ded. Nao, olgeta man ya oli lukluk i go long bigman we hem i hedgavman. Hem i lesin long wanem we ol hip man ya oli wantem, be hem nomo i save letem man ya i go fri no mekem saen we i min se hem i mas ded.

Ol man Rom oli laekem tumas blong wajem ol faet ya. Maet yu sapraes blong save se, fastaem, oli mekem ol faet ya taem oli berem wan impoten haeman. I gat tingting i stap se ol faet ya oli kamaot long ol man Oskan no Samnit blong ples we naoia hem i sentrol Itali. Ol man ya oli folem kastom blong kilim man i ded olsem sakrefaes. Ol sakrefaes ya oli blong kwaetem ol spirit blong dedman. Faet ya oli kolem wan munus, no “presen” (plural, munera). Faswan faet long Rom, we oli raetemdaon, i hapen long 264 B.K.T., long maket ples blong ol buluk. Long taem ya ol man oli wajem tri defren faet bitwin tu man evri taem. Long ded blong Marcus Aemilius Lepidus, ol man oli mekem 22 faet. Mo, long ded blong Publius Licinius, i gat 120 man we oli faet tutu long 60 faet. Long 65 B.K.T., Julius Caesar i sanem 640 man we oli faet tutu long 320 faet long wan bigfala stad.

Man blong stadi long histri, Keith Hopkins, i talem se “ol man blong politik oli yusum ded blong wan haeman blong leftemap posisen blong olgeta mo ol gem blong faet we oli mekem long taem ya oli joen long politik . . . from we ol man blong vot oli laekem tumas ol faet ya. Yes, risen from wanem ol faet ya oli kam plante mo bigwan moa hemia from we ol haeman blong politik oli wantem leftemap posisen blong olgeta, wan agensem narafala.” Long taem blong rul blong Augustus (27 B.K.T. go kasem 14 K.T.), ol munera oli kam olsem ol flas presen—ol pleplei we ol man oli save wajem—we ol rij haeman blong gavman oli givim blong mekem posisen blong olgeta long politik i kam antap moa.

Ol Man Blong Faet Mo Trening Blong Olgeta

Maet yu askem se, ‘?Hu ya ol man blong faet?’ Maet oli ol slef, ol man blong brekem loa we oli kasem panis blong ded, ol presina, no ol fri man we oli wantem gat haenem no kam rij. Olgeta oli kasem trening long ol skul we oli olsem kalabus. Buk ya Giochi e spettacoli (Ol Gem Mo Ol Pleplei) i ripotem se ol man blong faet we oli kasem trening blong olgeta “oli gat ol gad we i wajem olgeta oltaem mo oli kasem trening we i strong tumas, ol rul oli strong tumas, mo ol panis oli bitim mak . . . From samting ya sam long ol man ya blong faet oli kilim olgeta wan i ded, sam oli rebel, mo sam oli agensem trening blong olgeta.” Wan skul blong trenem man blong faet long Rom, we i bigwan moa bitim ol narafala skul, i gat ol smosmol rum we oli save holem samwe long wan taosen man long hem. Wanwan man blong faet i gat gudhan long wan samting. Sam oli werem ol klos blong faet, mo oli yusum sil mo naef, sam narafala oli yusum wan net mo spia we en blong hem i olsem fok. I gat sam narafala man bakegen we oli tren blong faet agensem ol wael anamol. Ol faet ya ol man oli laekem tumas mo oli kolem se, kil. ?Maet Pol i bin tokbaot wan faet olsemia?

Ol man we oli ogenaesem ol faet ya oli yusum ol narafala man, we maet oli maneja blong wan bisnes blong oli faenem ol yangfala we oli gat 17 no 18 yia, mo trenem olgeta blong kam man blong faet. Man i save winim bigfala mane from bisnes ya blong pem mo salem ol man. Taem ol ami blong Trajan oli win long faet, hem i ogenaesem wan bigfala pleplei blong ol faet, we 10,000 man blong faet mo 11,000 anamol oli joen long hem.

 Wan Dei Long Bigfala Stad

Long ol bigfala stad, oli soem ol faet bitwin ol anamol long moning. Oli fosem olkaen wael anamol oli kam insaed long stad. Ol man blong wajem so oli laekem tumas blong luk buluk i faetem bea. Plante taem oli fasem tufala anamol ya tugeta blong fosem tufala blong faet go kasem we wan i ded. Biaen, wan man i kam insaed long stad blong kilim i ded anamol ya we i laef yet. Ol narafala gem we ol man oli laekem tumas hemia taem laeon i faetem taega, no elefen i faetem bea. Ol man blong kilim anamol oli soem olsem wanem blong kilim ol anamol we oli karem i kam long narafala kantri, mo we oli sas tumas—olsem leped, raenoseros, hipopotemas, jiraf, haina, kamel, wael dog, wael pig, mo antilop.

Ol man oli neva save fogetem ol faet ya. Samtaem oli putum ol bigfala ston, ol smosmol lek, mo ol tri i stap long medel blong bigfala stad ya blong mekem i luk olsem bus. Aninit long graon i gat hol we ol anamol oli haed long hem. Oli yusum wan mesin blong openem doa blong hol ya, ale ol anamol oli jamaot wantaem nomo, olsem majik. Ol man oli intres tumas long ol so ya, from we oli no save wanem we ol anamol ya bambae oli mekem. Be samting we i rili pulum intres blong olgeta hemia ol kil we man bambae i mekem long ol anamol blong mekem oli harem nogud.

Nekis haf blong program hem i taem we oli kilim i ded ol man we oli kasem panis blong ded. Oli traehad blong soem panis ya olsem wan plei, mo evri taem pleplei ya i defren long ol narafala taem. Oli mekem we ol presina oli plei long wan kastom stori, mo long plei ya oli rili kilim hem i ded.

Long aftenun, i gat ol defren grup blong man we oli faet. Ol man ya oli dres long ol defdefren klos blong faet mo oli bin trenem olgeta long ol defdefren fasin blong faet. Sam long ol man we wok blong olgeta i blong dragem ol dedbodi oli go afsaed long stad, oli werem ol klos olsem god blong wol blong ol dedman.

Ol Pleplei Oli Mekem Wanem Long Ol Man

Ol man oli laekem tumas blong luk faet. Blong pusum wan man we i fraet blong faet, oli wipim hem mo bonem hem wetem aean we oli yusum blong putum mak long buluk. Oli hip man we oli wajem wan faet oli stap singaot se: “?From wanem hem i fraet blong ded long naef? ?From wanem hem i no gat paoa blong faet strong? ?From wanem hem i no [wantem] ded? !Wipim hem blong pusum hem blong faet! !Hem i mas faetbak, hem i no mas kavremap bodi blong hem, mo hem i mas letem naef i stikim hem!” Seneca, wan haeman blong Rom, i raetem se, long taem we program i stop blong ol man oli spel smol, wan mesej i goaot se: “!Olgeta we oli wantem luk sam moa samting yet, long taem blong spel ya bambae oli katem nek blong sam man!”

Yumi no sapraes we Seneca, wan man we i wajem ol pleplei ya, i talem stret se taem hem i gobak long ples blong hem, fasin blong hem i kam “moa nogud mo i raf bitim mak.” I gud sipos yumi tingtinggud long tok blong man ya. ?Maet sam long ol spot tede oli gat paoa long ol man olsemia, mekem se fasin blong olgeta we oli wajem ol spot ya i kam “moa nogud mo i raf bitim mak”?

Sam man oli laki sipos oli save kamaot long ol bigfala stad ya we oli laef yet. Wan taem, wan man we i stap wajem so i tok jikim hedgavman Domitian mo i mekem ol man oli laf. Ale, hedgavman ya i talem long ol man blong oli dragem man ya i aot long jea blong hem mo  sakem hem long ol dog. Long wan narafala so bakegen, i no gat inaf man blong kilim i ded long ol faet. Taswe, Caligula i givim oda blong oli holem haf blong ol man we oli stap wajem so ya mo sakem olgeta oli go long ol wael anamol. Mo long wan bigfala stad, sam long ol mesin oli no wokgud olsem we Claudius i wantem, ale hem i givim oda long ol man we oli lukaot long mekanik se oli mas faet long stad ya.

Samtaem trabol i kamaot from we ol man we oli wajem so oli go krangke mo oli spolem plante samting. Wan bigfala stad jes not long Rom i foldaon, mo oli talem se plante taosen man oli ded. Long wan pleplei long Pompeii long 59 K.T., ol man blong taon ya mo wan hip man blong wan narafala taon oli stat blong faet mo oli spolem plante samting. Fastaem oli sakem nogud tok nomo long olgeta, be biaen oli sakem ston mo oli yusum naef blong faet. Sam oli kasem bigfala kil, mo plante oli ded.

Wan Lesen We i Kliagud

I no longtaem i pas, ol man oli mekem wan eksibisen (Sangue e arena, “Blad mo Sanbij”) long wan bigfala stad long Rom, we nem blong hem Colosseum. Eksibisen ya i mekem ol man oli luksave sam samting tede we i sem mak long ol munera. Oli soem video blong man we i faet wetem bul, ol gem blong boksing, ol nogud akseden we kamaot long ol resis blong trak no motobaek, ol faet we i kamaot bitwin ol man blong spot taem oli stap plei, mo ol nogud faet bitwin ol man we oli stap wajem spot. Taem eksibisen ya i finis oli soem pija blong Colosseum olsem we oli save lukluk sipos oli stap long plen. ?Yu ting se eksibisen ya i wantem givim wan tingting long ol man? ?Hamas man bambae oli lanem wan lesen from eksibisen ya?

Long sam kantri tede ol man oli laekem wajem faet bitwin ol dog, man faol, man wetem buluk, mo ol raf spot oli kam antap bigwan. Long ol resis blong motobaek, ol draeva oli putum laef blong olgeta long denja jes blong mekem ol man we oli wajem resis ya oli haremgud. Mo tingbaot ol so we yumi luk evri dei long televisin. Sam stadi we oli mekem long ol kantri we oli rij, oli soemaot se taem wan pikinini i gat ten yia, hem i luk finis long televisin 10,000 man i ded mo 100,000 aksin blong raf fasin.

Tertullian, wan man blong raetem buk we i laef long ol yia 200, i talem se, ol pleplei ya we i mekem man i haremgud oli “no laenap nating wetem trufala skul mo trufala fasin obei long trufala God.” Long tingting blong hem, ol man we oli wajem ol pleplei olsem oli sem mak nomo wetem olgeta ya we oli stap faet blong kilim narafala i ded. ?Olsem wanem long yumi tede? Maet yumi askem se, ‘?Mi mi laekem blong wajem ol so long televisin mo Internet, we oli soem se blad i ron, man i ded, no i gat fulap raf fasin?’ I gud blong tingbaot Ol Sam 11:5 we i talem se: “God i stap skelem laef blong olgeta man, ol gudfala man wetem ol man nogud. Mo hem i no laekem nating olgeta we oli laekem tumas blong mekem faet.”

[Bokis blong pija long pej 28]

Ol Faet Blong “Kwaetem Ol Spirit Blong Dedman”

Tertullian, man ya blong raetem buk long ol yia 200, i tokbaot stamba blong ol pleplei ya we man i faetem man mo anamol. Hem i se: “Ol man blong bifo oli ting se ol kaen pleplei ya we oli wael olgeta oli save givhan long ol dedman, sipos oli soemaot raf fasin ya long wan wei we ol man oli ting se i stret. Taem ol man bifo oli berem wan dedman, oli kilim sam man i ded olsem sakrefaes. Ol man we oli yusum olsem sakrefaes hemia ol presina we oli winim long ol faet agensem narafala kantri no ol slef we oli pem be oli no strong. Ol man ya oli bilif se blad blong man i save kwaetem sol blong dedman. Biaen oli ting se i gud blong mekem ol sakrefaes ya i kam olsem wan pleplei blong haedem fasin blong olgeta we i soem se oli no gat respek long God. Afta we oli trenem ol presina no slef ya blong yusum ol tul blong faet olsem we oli naf blong mekem, oli trenem olgeta blong ded. Nao, long stret dei mo ples we oli berem dedman long hem, ol presina no slef ya oli yusum trening we oli kasem blong faet gogo oli ded. Taswe, long dei blong berem wan dedman, olgeta we oli stap krae, oli haremgud taem oli lukluk ol faet blong man we i kilim narafala i ded. Hemia nao stamba blong munus. Be sloslo ol raf fasin tugeta wetem ol pleplei we oli mekem long ol faet ya oli kam antap, from we ol man oli laekem ol faet ya moa sipos i gat ol wael anamol we oli kakae mo teterem bodi blong ol man. Ol faet ya oli wan kastom we oli mekem long taem blong berem dedman, mo i blong kwaetem ol spirit blong dedman.”

[Tok blong pija long pej 27]

Ol samting we oli yusum bifo blong blokem hed mo leg blong man blong faet

[Tok blong pija long pej 29]

Ol Kristin bifo oli no agri nating long ol pleplei we oli soem raf fasin. ?Olsem wanem long yu?

[Credit Line]

Boxing: Dave Kingdon/Index Stock Photography; car crash: AP Photo/Martin Seppala

[Foto Credit Line blong pija long pej 26]

Phoenix Art Museum, Arizona/Bridgeman Art Library