“Septuagin” i Givhan Bifo Mo i Givhan Tede Tu

WAN haeman Itiopia i aot long Jerusalem i stap gobak long ples blong hem. Hem i stap sidaon long kat blong hem we hos i pulum folem wan rod we i pas long draeples, nao hem i stap ridim tok blong God. Taem hem i kasem save mining blong ol tok ya we hem i stap ridim, samting ya i tajem hat blong hem mo stat long taem ya ful laef blong hem i jenis. (Ol Wok 8:26-38) Man ya i stap ridim Aesea 53:7, 8 long faswan translesen blong Baebol—hemia Septuagin long  lanwis Grik. Taem ol handred yia oli pas, translesen ya i givhan bigwan long wok blong seremaot mesej blong Baebol, taswe ol man oli talem se hem i wan translesen blong Baebol we i jenisim wol.

?Wetaem mo olsem wanem oli stat wokem Septuagin? ?From wanem oli nidim wan translesen olsem? ?Olsem wanem translesen ya i givhan bigwan taem ol handred yia oli pas? ?Septuagin i save tijim yumi long wanem samting tede?

Blong Ol Man Jiu We Oli Toktok Lanwis Ya Grik

Long 332 B.K.T. Bigfala Aleksanda wetem ol ami blong hem oli maj i kam insaed long Ijip afta we oli spolem taon ya Taea long Fenisia, mo olgeta man oli welkamem hem olsem wan sevia. Long ples ya hem i stanemap taon blong Aleksandria, wan ples we plante man long wol bifo, oli kam long hem blong kasem edukesen. Aleksanda i wantem we long olgeta kantri we hem i bin winim, ol man oli savegud kalja blong ol man Gris, taswe hem i mekem we evri man aninit long rul blong hem oli toktok lanwis ya Grik (Koine).

Long ol yia 300 B.K.T. plante man Jiu oli stap laef long Aleksandria. Afta we ol man Jiu oli aot long kalabus blong Babilon, plante long olgeta we oli bin go laef long ol ples afsaed long Palestaen oli muv i go long Aleksandria. ?Ol man Jiu ya oli save Hibru lanwis? Cyclopedia blong McClintock mo Strong i talem se: “Yumi savegud we taem ol man Jiu oli aot long kalabus long Babilon, oli lusum bighaf blong save we oli bin gat long olfala lanwis Hibru, mekem se, taem oli ridimaot ol buk blong Moses long ol haos prea long Palestaen, oli mas eksplenem riding ya long lanwis blong ol man Babilon . . . Ating save we ol man Jiu blong Aleksandria oli gat long saed blong lanwis Hibru i moa smol yet, from we olgeta oli stap toktok lanwis Grik blong Aleksandria.” I klia se, long Aleksandria, taem i kam nao blong sam man oli tanem Hibru haf blong Baebol i go long lanwis Grik.

Aristobulus, wan man Jiu we i laef long ol yia 200 B.K.T., i talem se sam man oli tanem Hibru loa i go long lanwis ya Grik, mo oli flatem buk ya taem Ptolemy Philadephus (we i laef long ol yia 285-246 B.K.T.) i stap rul yet. Ol man oli gat defdefren tingting long saed blong “loa” ya we Aristobulus i stap tokbaot. Sam man oli ting se hem i tokbaot ol faef faswan buk blong Baebol, mo sam narafala oli talem se maet hemia fulwan Hibru haf blong Baebol.

Nomata wanem buk we hem i stap tokbaot, be stori we ol olfala oli pasem i kam kasem taem blong yumi, i talem se 72 man Jiu blong hae save oli tekpat long faswan wok blong tanem Hibru haf blong Baebol i go long lanwis ya Grik. Biaen, oli sotem nomo se raonabaot 70 man oli joen long wok ya. Taswe oli kolem Baebol ya se Septuagin, we i minim “70,” mo oli yusum ol leta ya LXX blong makemaot hem, hemia fasin blong raetem namba 70 long lanwis blong ol man Rom. Long en blong ol yia 200 B.K.T., ol man oli save ridim ol buk blong Hibru haf blong Baebol long lanwis Grik. Taswe, taem ol man oli tokbaot Septuagin oli tingbaot fulwan Hibru haf blong Baebol we oli bin tanem i go long lanwis Grik.

I Givhan Long Faswan Handred Yia

Bifo long taem blong Jisas, mo tu long taem blong Jisas mo ol aposol blong hem, ol man Jiu we oli toktok lanwis ya Grik oli yusum Septuagin plante. Bighaf blong ol man Jiu wetem ol proselaet we oli kam long Jerusalem long Pentekos 33 K.T. oli kamaot long ol distrik blong Esia, Ijip, Libia, Rom, mo Krit—ol ples ya we ol man oli toktok lanwis Grik. Yumi sua we olgeta oli stap ridim Septuagin. (Ol Wok 2:9-11) Yes, long ol faswan handred yia translesen ya i givhan bigwan blong seremaot gud nius.

Eksampol, taem disaepol Steven i stap storian wetem ol man we oli kamaot long Saerin, Aleksandria, Silisia, mo Esia, hem i talem se: “Nao Josef i sanem tok i go long papa blong hem Jekob, se hem wetem ol famle blong hem oli mas kam stap wetem hem. Long famle ya, i gat seventi faef man olgeta.” (Ol Wok 6:8-10; 7:12-14) Long Jenesis japta 46, Hibru hanraet i talem se namba blong ol famle blong Josef i kasem seventi. Be Septuagin i talem se oli kasem seventi faef. Taswe, i luk olsem se Steven i stap yusum ol tok blong Septuagin.—Jenesis 46:20, 26, 27.

Taem aposol Pol i wokbaot i go long Esia Maena mo long Gris long namba tu mo namba tri  misinari trip blong hem, hem i prij long plante hiten man we oli fraetgud long God mo long “plante man Gris we oli stap mekem wosip long God.” (Ol Wok 13:16, 26; 17:4) Olgeta man ya oli stat fraetgud long God no oli stat wosipim hem from we oli bin kasem save long hem tru long Septuagin. Taem Pol i stap prij long ol man we oli toktok lanwis Grik, plante taem hem i talem bakegen ol tok no i yusum ol vas we oli kamaot long translesen ya.—Jenesis 22:18; Galesia 3:8.

Long Kristin Grik haf blong Baebol (Niutesteman) i gat samwe 320 toktok we oli kamaot stret long Hibru haf blong Baebol, wetem raonabaot 890 narafala sot tok tu. Bighaf blong olgeta tok ya oli kamaot long Septuagin. Taswe, ol tok we oli kamaot long Septuagin, be i no long hanraet we i stap long lanwis Hibru, biaen oli kam pat blong Kristin Grik haf blong Baebol, we tabu spirit blong God i lidim ol man blong raetem hem. !Samting ya i impoten tumas! Jisas i bin talem se gud nius blong Kingdom bambae i mas go long olgeta man long olgeta ples long wol. (Matiu 24:14) Blong mekem profet tok ya i kamtru, Jeova i mas letem ol man oli tanem Tok blong hem i go long ol defdefren lanwis blong ol man raonabaot long wol.

I Givhan Tede

Tede Septuagin i stap givhan yet. Ol man oli yusum hem blong faenemaot ol mastik we maet sam man oli mekem taem oli wokem sam niufala kopi blong ol Hibru hanraet. Eksampol, long Jenesis 4:8 yumi ridim se: “Nao wan dei, Ken i talem long brata blong hem se, ‘Ei, yumitufala i go long garen.’ Nao taem tufala i go stap long garen, hem i girap, i kilim brata ya blong hem i ded.”

Ol tok ya “ei, yumitufala i go long garen” oli no stap long ol Hibru hanraet we oli kamaot long ol yia 900 K.T. Nating se i olsem, ol tok ya oli stap long ol hanraet blong Septuagin we i olfala moa, mo oli stap tu long sam narafala olfala translesen. Long ol Hibru hanraet ya, oli raetem fashaf blong vas ya we i soemaot se Ken i toktok, be biaen oli no raetem wanem toktok we hem i talem. ?From wanem tok blong Ken i no stap? Long Jenesis 4:8 i gat tu sentens we tufala i finis wetem tok ya “long garen.” Taswe, Cyclopedia blong McClintock mo Strong i talem se: “Maet ae blong man Hibru we i mekem kopi i mestem taem i luk [tufala sem] tok ya we . . . i finisim tufala sentens.” Taswe, maet man ya blong mekem kopi i no luk faswan sentens mo i no raetemdaon sentens we i finis wetem tok ya “long garen.” I klia se Septuagin, wetem sam narafala olfala hanraet we oli stap yet tede, oli givhan plante blong faenemaot ol mastik long ol niufala kopi blong Hibru hanraet.

Be ol kopi we man i mekem long Septuagin oli save gat mastik long hem tu, taswe samtaem oli yusum Hibru hanraet blong stretem sam mastik long Grik hanraet. Taswe, taem yumi skelem ol Hibru hanraet wetem ol Grik hanraet mo sam narafala translesen long ol narafala lanwis bakegen, yumi save faenemaot ol mastik we ol man oli mekem taem oli tanem wan lanwis i go long narawan, mo taem oli mekem ol kopi tu. Fasin ya blong skelem ol defdefren hanraet i givhan long yumi blong faenemaot stret wanem we Tok blong God i talem.

Ol fulwan kopi blong Septuagin we i stap tede oli kamaot long ol yia 300 K.T. Ol hanraet ya wetem sam narafala kopi we oli kamaot biaen, oli no putum nem blong God, Jeova, we oli raetem wetem fofala leta (YHWH) long lanwis Hibru. Long ol kopi ya, oli stap yusum ol Grik tok olsem “God” mo “Masta” be oli no yusum ol fofala leta blong nem blong God olsem long Hibru hanraet. Nating se i olsem, klosap 50 yia bifo long Palestaen oli faenemaot wan impoten samting long saed blong nem blong God. Wan tim we i stap lukluk insaed ol hol blong ston klosap long wes saed blong Ded Si, i faenem sam haf blong wan olfala skrol blong ol 12 profet (stat long Hosea go kasem Malakae) we i stap long lanwis Grik. Oli talem se hemia ol hanraet we man i raetem long ol yia 50 B.K.T. go kasem 50 K.T. Ol hanraet long skrol ya oli stap yusum ol fofala leta blong nem blong God, oli no putum ol Grik tok olsem “God” mo “Masta.” Taswe ol hanraet ya oli pruvum se faswan hanraet blong Septuagin i bin yusum prapa nem blong God.

Long 1971, oli givim raet blong prentem sam haf blong wan olfala skrol, nem blong hem Fouad 266 papyri. Ol haf ya blong Septuagin ol man oli bin raetem samwe long ol yia wan handred  no tu handred B.K.T. ?Hanraet ya i tijim yumi long wanem samting? Nem blong God i stap long hanraet ya tu. Ol haf ya blong Septuagin oli soemaot klia we long faswan handred yia, Jisas wetem ol disaepol blong hem oli savegud nem blong God mo oli stap yusum nem ya.

Tede, Baebol i wan buk we i stap long plante lanwis mo oli seremaot plante long wol i bitim ol narafala buk. Bitim 90 pesen blong ol man oli gat janis blong ridim ful Baebol no wan haf blong hem long prapa lanwis blong olgeta. Yumi tangkiu tumas from wan translesen we i klia gud, hemia New World Translation of the Holy Scriptures, we fulwan no haf blong hem i stap finis long 40 lanwis. Long New World Translation of the Holy Scriptures—With References i gat plante handred futnot we oli tokbaot Septuagin mo sam narafala olfala hanraet bakegen. I klia we Septuagin i stap givhan yet long ol man we oli intres blong stadi long Baebol tede.

[Tok blong pija long pej 26]

Disaepol Jemes i eksplenem wan vas we i stap long “Septuagin”

[Tok blong pija long pej 29]

Plante taem aposol Pol i yusum ol tok we oli kamaot long “Septuagin”