Go long ol haf insaed long hem

Go long lis blong ol haf

Oli No Skul Gud Be Oli Tanem Baebol i Go Long Wan Narafala Lanwis

Oli No Skul Gud Be Oli Tanem Baebol i Go Long Wan Narafala Lanwis

Oli No Skul Gud Be Oli Tanem Baebol i Go Long Wan Narafala Lanwis

LONG 1835, Henry Not, wan man Inglan we i man blong wokem haos long brikis, mo John Davies, wan man Wels we i stap lanem wok blong lukaot long stoa, tufala i finisim wan bigbigfala wok we tufala i bin statem. Tufala i wokhad blong bitim 30 yia blong tanem ful Baebol i go long lanwis Tahiti. ?Tufala man ya we tufala i no skulgud, tufala i fesem wanem traem long wok ya? ?Mo wanem frut i kamaot from bigfala wok ya blong tufala, we tufala i no kasem pei from?

“Taem Blong Wekapgud”

Samwe long ol yia 1750 i go kasem 1800, i gat wan grup blong ol Protestan i girap we oli kolem olgeta Taem Blong Wekapgud, no sotfala nem blong hem se Wekap. Grup ya i stap prij long maket ples blong ol vilej, mo klosap long ol maen mo faktri raonabaot long Briten. Ol man ya oli wantem halpem olgeta we oli no skulgud. Ol prija blong grup ya Wekap oli sapotem bigwan, wok blong seremaot ol Baebol.

Man we i statem grup ya, hem i wan man blong Baptis Jos, nem blong hem William Carey. Man ya nao we i statem skul ya we oli kolem London Missionary Society (LMS). Skul ya i stanap long 1795. Hem i trenem eni man we i wantem lanem narafala lanwis mo go wok olsem misinari long ol aelan blong Saot Pasifik. Bigfala samting we ol misinari ya oli wantem i blong prijimaot Gospel long lanwis blong ol manples.

Faswan ples we skul ya LMS i sanem ol misinari oli go wok long hem, hemia aelan blong Tahiti, we long taem ya ol man oli jes faenem. Ol man blong grup ya Wekap, oli talem se ol aelan ya oli ‘ples blong tudak’ we i fulap long ol hiten man, mo oli olsem wan garen we kakae blong hem i rere blong man i go karem.

Ol Man We Oli No Skulgud Oli Rere Blong Go

Ale, skul ya LMS i pem wan sip we nem blong hem Duff, mo i putum samwe long 30 misinari long hem blong oli go prij long Tahiti. Ol misinari ya oli no reregud nating from we oli bin hareap nomo blong jusum olgeta. Wan ripot i givim lis blong olgeta ya we oli go, se i gat “fo man we oli jes putumap fofala olsem pasta [be oli no kasem trening yet], sikis kapenta, tu man blong wokem sus, tu man blong wokem haos long brikis, tu man blong wivim mat mo basket, tu man blong somap klos, wan man blong lukaot long stoa, wan man we i salem sadel blong hos, wan haosgel, wan man blong wokem garen, wan dokta, wan blaksmit, wan man blong wokem ol dram, wan man blong wokem tred, wan man we i wokem ol hat, wan man we i wokem kaliko, wan man blong wokem ol tebol mo jea, faef woman, mo tri pikinini.”

Samting we ol misinari ya oli gat blong givhan long olgeta blong save mining blong lanwis blong ol faswan Baebol, hemia wan diksonari long lanwis Grik mo Inglis mo wan Baebol we insaed long hem i gat wan diksonari long Hibru lanwis. I tekem seven manis blong oli go kasem Tahiti long sip. Long taem ya ol misinari oli lanem sam toktok long lanwis Tahiti. Ol toktok ya, oli karem long hanraet blong sam man bifo long olgeta, we oli bin rebel agensem kapten blong olgeta long sip ya Bounty mo biaen oli stap long Tahiti. Long Maj 7, 1797, sip ya Duff i kasem Tahiti. Be, wan yia nomo biaen, bighaf blong ol misinari ya oli no glad long ples ya mo oli gobak long kantri blong olgeta. I gat seven misinari nomo we oli stap.

Long ol seven misinari ya, i gat wan we nem blong hem Henry Nott. Hem i man blong wokem haos long brikis, mo i gat 23 yia nomo. Taem yumi ridim sam long ol faswan leta we hem i raetem, yumi luksave se hem i no skulgud. Nating se i olsem, hem i gat gudhed mo i kwik blong lanem lanwis Tahiti. Ol man oli talem se hem i wan man we i no gat tu fes, hem i no man blong komplen, mo hem i frengud wetem ol man.

Long 1801, oli jusum Henry Nott blong i tijim lanwis Tahiti long naen niufala misinari we oli kam long Tahiti long taem ya. Long naen misinari ya i gat wan man Wels we nem blong John Davies. Hem i gat 28 yia mo hem i lan kwik mo i man blong wok strong. John i wan kwaet man we hem i glad blong givhan. I no longtaem biaen, tufala man ya i tekem disisen blong tanem Baebol i go long lanwis Tahiti.

Wan Wok We i Bigwan Bitim Mak

Be i hadwok blong tanem tok i go long lanwis Tahiti from we i neva gat wan man bifo long taem ya we i raetem lanwis ya. Blong lanem lanwis ya ol misinari oli mas lesin gud long wei we ol manples oli toktok. Oli no gat wan diksonari no wan buk we i eksplenem olsem wanem blong toktok. Tingting blong ol misinari ya i foldaon plante taem from we oli no kasem save long wei blong talem ol tok. Saon blong lanwis ya i olsem we oli brekem ol tok wetem wan noes we oli mekem long trot blong olgeta, oli yusum plante tumas vowel * (samtaem i gat faef vowel long wan tok nomo), mo smol consonant * nomo. Ol misinari ya oli harem nogud oli se: “I gat plante tok we bighaf blong olgeta oli vowel nomo, mo i gat defren wei blong talem ol wanwan vowel ya.” Oli luksave se oli “no naf blong kasem gud saon blong ol tok, mo [oli no naf blong] talem long fasin we i stretgud, olsem oli nidim blong mekem blong toktok gud long lanwis ya.” !Samtaem tu oli talem ol tok long fasin we oli ting se i stret, be ol saon we oli talem oli no stap nating long lanwis Tahiti!

Antap long samting ya tu, sam samtaem i gat sam tok we ol man Tahiti oli putum tabu long hem, ol man oli no gat raet blong talem. Ale, tufala misinari oli mas traem faenem wan narafala tok blong tekem ples blong tok ya we i tabu. Be taem oli traem faenem wan narafala tok olsem, oli fasfas bakegen. Eksampol, blong talem tok ya “prea” ol man Tahiti oli gat bitim 70 narafala tok we oli save yusum. Wan narafala samting we oli faenem i had hemia olsem wanem blong joenem ol tok long fasin we i givim stret mining, from we lanwis Tahiti i defren long lanwis Inglis long saed ya. Be nating se i hadwok lelebet, ol misinari oli stat sloslo blong raetem wan lis blong sam tok. Samwe long 50 yia biaen, John i wokem wan diksonari wetem samting olsem 10,000 tok ya insaed.

Wan narafala traem we oli fesem hemia blong raetem lanwis Tahiti. Blong mekem olsem, ol misinari oli traem yusum alfabet blong Inglis lanwis. Be Inglis lanwis i folem alfabet blong lanwis ya Latin, mo plante taem i no karem saon we i stret long lanwis Tahiti. Taswe, oli mas spenem plante taem blong tokbaot saon mo weswan alfabet we oli save yusum blong karem mining blong ol defdefren saon ya. Plante taem ol misinari ya oli mas mekemap ol niufala wei blong raetem alfabet. Oli mas mekem olsem from we i no gat wan man bifo long olgeta we i traem raetem lanwis blong ol man long Saot Pasifik. Be long taem ya, oli no bin luksave se plante yia biaen, wok blong olgeta bambae i givhan bigwan long ol narafala man blong raetem ol narafala lanwis blong Saot Pasifik.

Oli No Gat Plante Tul Be Oli Gat Gudhed

Blong mekem wok ya blong tanem Baebol, ol man ya oli no gat plante buk. Skul ya LMS i talem se oli mas yusum buk ya Textus Receptus mo Baebol ya King James Version. Henry i askem LMS blong sanem sam moa diksonari blong Hibru mo Grik lanwis, wetem sam Baebol long tufala lanwis ya. Yumi no save sipos hem i kasem ol buk ya. Be John i bin kasem sam buk olsem, we ol fren blong hem long Wels oli bin sanem i kam long hem. Sam ripot oli soem se John i holem wan diksonari long Grik lanwis, wan Baebol long Hibru lanwis, mo Niutesteman long Grik lanwis, wetem Baebol ya Septuagin.

Be long semtaem we wok ya i stap gohed, ol misinari oli no karem plante frut long wok blong prij. Nating se oli stap 12 yia finis long Tahiti, oli no baptaesem wan manples yet. Mo biaen, from we i gat plante faet bitwin ol man long ol vilej long Tahiti, olgeta misinari oli ronwe i go long Ostrelia. Henry Nott nomo we i gat strong tingting long wok blong hem, i no wantem lego Tahiti. Blong smoltaem, hem wan nomo i stap olsem misinari long grup blong ol aelan ya we oli kolem Windward Islands we i haf blong ol Society Islands. Be biaen hem i mas folem King Pomare 2, taem king ya i ronwe i go long aelan blong Moorea.

Be samting ya i no stopem Henry long wok blong hem blong tanem Baebol. Mo, afta we John i spenem tu yia long Ostrelia, hem i kambak blong wok wetem Henry. Long taem ya Henry i bin stadi gud long tufala lanwis ya Grik mo Hibru, mo hem i savegud tufala. From samting ya hem i stat tanem sam pat blong Hibru haf blong Baebol i go long lanwis Tahiti. Hem i jusum sam haf blong Baebol we ol stori blong hem oli isi long ol manples blong kasem save long olgeta mo laekem olgeta.

Henry mo John, tufala i wokgud tugeta blong tanem Gospel blong Luk we i finis fulwan long Septemba 1814. Blong tanem, Henry i yusum wan fasin blong toktok we i stret long wei we ol man Tahiti oli yusum, mo John i jekem wok ya blong meksua se mining blong hem i laenap stret wetem hanraet long lanwis Grik no Hibru. Long 1817, King Pomare 2 i askem sipos hem i save prentem faswan pej blong Gospel blong Luk. Hem i mekem samting ya long wan smol mesin blong prentem pepa we ol misinari oli karem i kam long Moorea. Long stori ya blong tanem Baebol i go long lanwis Tahiti, yumi no mas fogetem wan man Tahiti we hem i bin givhan bigwan long wok ya. Nem blong man ya Tuahine. Hem i stap plante yia wetem ol misinari ya mo i halpem olgeta blong kasem stret mining blong lanwis Tahiti.

Wok Ya i Finis

Long 1819, afta we oli wokhad blong sikis yia, Henry mo John tufala i finisim ol Gospel, buk blong Ol Wok blong ol Aposol, mo buk blong Ol Sam. Wok blong prentem mo givimaot ol buk ya blong Baebol i isi moa from we ol niufala misinari oli karem wan niufala mesin blong prentem buk i kam.

Afta long hemia, wan bigfala wok i stat blong tanem ol narafala haf blong Baebol i go long lanwis Tahiti. Long wok ya oli tanem ol tok, ridim mo stretem ol mastik, mo ridim bakegen blong jekem gud. Be long 1825, Henry i sik bigwan, mo skul ya LMS i letem hem i gobak smoltaem long Inglan. Hem i bin spenem 28 yia evriwan long Tahiti. Be hem i glad from we long taem ya, fulwan Grik haf blong Baebol klosap i finis. Long trip blong hem i gobak long Inglan, mo taem hem i stap long Inglan, hem i gohed blong tanem ol narafala haf blong Baebol. Ale, long 1827, Henry i kambak long Tahiti. Eit yia biaen, hemia long Disemba 1835, hem i finisim wok blong hem. Tru ya i tekem bitim 30 yia blong mekem wok ya, be naoia fulwan Baebol i stap long lanwis Tahiti.

Long 1836, Henry i gobak long Inglan blong prentem fulwan Baebol long lanwis Tahiti. Ale, long Jun 8, 1838, hem i glad we i glad tumas blong karem niufala Baebol ya long lanwis Tahiti blong givim long Kwin Victoria. I klia se hemia wan spesel taem blong Henry, we bitim 40 yia bifo hem i wan man blong wokem haos long brikis nomo we i mekem trip long sip ya Duff, i lanem kalja blong Tahiti mo i statem bigfala wok ya we i tekem klosap ful laef blong hem.

Tu manis biaen, Henry i gobak long Saot Pasifik wetem 27 bigfala bokis we oli holem 3,000 kopi blong fulwan Baebol long lanwis Tahiti. Taem sip we hem i stap long hem i kasem Sydney, Henry i sik bakegen. Be hem i no wantem nating se oli sanem ol bokis ya oli go. Afta we hem i kamgud bakegen, hem i gohed long trip ya mo i kasem Tahiti long 1840. Taem hem i kasem ples ya, klosap ol man oli stilim ol Baebol we hem i karem long lanwis Tahiti, from we oli wantem tumas blong kasem wan kopi blong olgeta. Long Mei 1844, Henry i ded we hem i gat 70 yia blong hem.

Wan Wok We i Gohed Blong Karem Frut

I tru, Henry i ded, be wok blong hem i stap yet. Baebol we hem i tanem i go long lanwis Tahiti i givhan bigwan long ol narafala lanwis blong Polinesia. From we ol misinari ya oli raetem lanwis Tahiti i go long buk, oli givhan long ol man blong oli no lusum prapa lanwis ya. Wan man blong raetem buk i talem se: “[Henry] Nott i stanemap ol rul blong lanwis Tahiti we yumi stap yusum tede. Sipos wan man i wantem lanem trufala lanwis Tahiti i moagud hem i ridim Baebol nomo.” Bigfala wok blong ol misinari ya i mekem se plante taosen tok long lanwis Tahiti oli stap gud kam kasem tede. Wan handred yia i pas, nao wan man blong raetem buk i talem se: “Baebol long lanwis Tahiti we [Henry] Nott i wokem i beswan buk we man i bin wokem long lanwis Tahiti​—evri man i agri long samting ya.”

Impoten wok ya i givhan bigwan long ol man Tahiti, be tu hem i halpem ol man we biaen oli wantem tanem Baebol i go long ol narafala lanwis blong Saot Pasifik. Eksampol, olgeta long Cook Islands mo Samoa oli yusum Baebol ya blong halpem olgeta blong tanem Baebol blong olgeta. Wan man blong tanem Baebol i talem se: “Bighaf blong wok blong mi i folem wok blong Masta Nott, we mi bin stadi gud long wok blong hem.” Mo sam narafala stori oli talem se wan man we i ‘tanem wan long ol Sam blong Deved i go long lanwis Samoa,’ i yusum ‘buk blong Ol Sam long Hibru lanwis wetem Baebol long Inglis mo Baebol long lanwis Tahiti.’

Ol misinari long Tahiti oli folem fasin blong grup ya we long Inglan oli kolem olgeta se Wekap. Oli pulum ol man blong oli lan blong rid mo raet. Yes, long bitim wan handred yia, Baebol hemia wan buk nomo we ol man Tahiti oli save kasem long prapa lanwis blong olgeta. From samting ya, buk ya i kam olsem wan impoten haf long laef blong ol man Tahiti.

Wan long ol beswan samting we yumi save faenem long Baebol blong Henry Nott hemia nem blong God we hem i putum plante taem i stap long Hibru mo Grik haf blong Baebol. From samting ya, ol man long Tahiti mo ol narafala aelan klosap oli savegud nem ya Jeova. Oli raetem nem ya i stap tu long sam jos haos blong Protestan Skul. Nating se i olsem, tede, taem ol man long ol ples ya oli harem nem blong God oli tingbaot fastaem ol Witnes blong Jeova mo wok blong olgeta blong prij. Long wok blong olgeta, plante taem ol Witnes oli yusum Baebol ya we Henry Nott mo ol fren blong hem oli tanem i go long lanwis Tahiti. Bigfala traehad we ol man ya, olsem Henry Nott, oli mekem blong tanem Baebol, i mas mekem se yumi gat tangkiu from we naoia plante man oli save ridim Tok blong God long lanwis blong olgeta.

[Ol Futnot]

^ Vowel hemia ol leta ya a, e, i, o, u.

^ Consonant hemia ol leta blong alfabet, be i no a, e, i, o, u.

[Tok blong pija long pej 26]

Faswan translesen blong Baebol long lanwis Tahiti, long 1815. Nem ya Jeova i stap long hem

Henry Nott (1774​-1844), namba wan man blong tanem Baebol i go long lanwis Tahiti

[Credit Lines]

Tahitian Bible: Copyright the British Library (3070.a.32); Henry Nott and letter: Collection du Musée de Tahiti et de ses Îles, Punaauia, Tahiti; catechism: With permission of the London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Tok blong pija long pej 28]

Wan Catechisim we oli wokem long 1801 long tufala lanwis ya Tahiti mo Wels, mo nem blong God i stap long hem

[Credit Line]

With permission of the London Missionary Society Papers, Alexander Turnbull Library, Wellington, New Zealand

[Tok blong pija long pej 29]

Wan jos haos blong Protestan Skul we nem ya Jeova i stap long fored blong hem, hemia long aelan blong Huahine, Franis Polenisia

[Credit Line]

Avec la permission du Pasteur Teoroi Firipa