Go long ol haf insaed long hem

Go long lis blong ol haf

Martin Luther Mo Samting We Hem i Livim Biaen Taem Hem i Ded

Martin Luther Mo Samting We Hem i Livim Biaen Taem Hem i Ded

Martin Luther Mo Samting We Hem i Livim Biaen Taem Hem i Ded

BUK ya Time i talem se: “Ol man oli raetem moa buk long saed blong [Martin Luther] i bitim ol narafala man. Masta Jisas Kraes nomo we i gat moa buk i bitim hem.” Ol tok mo wok blong Martin Luther i givhan blong mekem Refomesen i kamtru. Refomesen i wan taem long histri we sam man blong jos oli wok “blong jenisim plante samting long saed blong jos. I no gat wan narafala taem long histri we ol bigfala jenis olsem oli kamaot.” Ale, Martin Luther i givhan blong jenisim plante samting long ol jos long Yurop, mo tu, blong jenisim fasin blong laef we ol man oli folem bifo long ol yia 1500. Hem i givhan tu blong mekem se olgeta man Jemani oli folem sem fasin nomo blong raetem lanwis blong olgeta. Tede, bighaf blong ol man we oli save lanwis blong Jemani oli stap yusum Baebol blong Martin Luther yet.

?Wanem fasin blong Martin Luther? ?Olsem wanem hem i gat paoa blong jenisim plante samting long Yurop?

Luther i Skulgud

Long manis Novemba long yia 1483, Martin Luther i bon long taon ya Eisleben long Jemani. Papa blong hem i wok long wan maen we oli digim kopa long hem. Nating se pei blong hem i smol, hem i winim naf mane blong pem skul blong Martin. Long yia 1501, Martin i go long Yunivesiti blong Erfurt. Long laebri blong skul ya, hem i faenem wan Baebol mo hem i ridim. Hem i se: “Mi mi laekem buk ya tumas, mo mi wantem se wan dei bambae mi mas kasem wan Baebol blong mi.”

Taem Martin i gat 22 yia blong hem, hem i go stap long Augustine Haos, wan haos blong trenem ol pris long Erfurt. Biaen, hem i go long Yunivesiti blong Wittenberg, mo hem i stadi long saed blong God mo ol skul. Martin i ting se God i no save glad long hem samtaem, mo plante taem tingting blong hem i foldaon from. Be taem hem i gohed blong stadi Baebol, i prea, mo i tingting dip, hem i kasem save moa long tingting blong God long saed blong ol sinman. Hem i kasem save se ol gudfala wok we man i mekem i no save pem God blong laekem hem, be bilif nomo i save mekem God i glad.​—Rom 1:​16; 3:​23, 24, 28.

?Olsem wanem Martin Luther i save se niufala tingting ya blong hem i stret? Wan profesa blong histri blong jos mo risej long Niutesteman, nem blong hem Kurt Aland, i raetem se: “Hem i skelem niufala save ya wetem olgeta vas blong Baebol blong luk sipos i stret, nao hem i faenem se save ya i agri wetem evri samting we Baebol i talem.” Stamba tijing blong Martin Luther, hemia se man i save kam stret long fes blong God mo God bambae i sevem man from bilif nomo, i no from ol wok blong hem mo ol samting we hem i livim blong mekem wok blong God.

No Laekem Fasin Blong Pem Mane Blong Tekemaot Panis

Save blong Martin Luther long saed blong God mo tingting blong God long ol sinman, i mekem se hem i rao long Katolik Jos. Long taem ya, fulap man oli bilif se man we i mekem sin, bambae i mas kasem panis taem hem i ded, blong tekemaot sin blong hem. Be, oli bilif se pop i save mekem panis ya i kam smol moa sipos oli pem hem. Ol haeman blong jos oli yusum sam man blong mekem bisnes ya blong olgeta, olsem Johann Tetzel, we i wok blong Ajbisop Albert blong Mainz. Long rod ya, oli winim plante mane long ol man. Plante man oli ting se mane we oli pem i olsem wan insurens we i save tekemaot ol sin blong olgeta long fiuja.

Martin Luther i no laekem nating bisnes ya. Hem i save se man i no save pem God blong mekem wok ya. Long yia 1517, klosap long koltaem, hem i raetemdaon 95 stamba rul we plante man tede oli save long olgeta yet. Hem i tok agensem jos se i spolem ol man long saed blong mane, ol tijing mo wosip. Martin i no wantem pulum ol man blong rebel, be hem i wantem se jos i jenisim sam samting, ale hem i sanem ol stamba rul ya oli go long Ajbisop Albert blong Mainz mo long sam narafala haeman. Plante man blong raetem histri oli makem yia 1517 no klosap long hem, se hemia nao stat blong Refomesen.

I no Martin Luther nomo we i tok agensem jos. Wan handred yia bifo long hem, wan man Jek, nem blong hem Jan Hus, i wantem jenisim sam samting, mo hem tu i tok agensem fasin ya we man i pem blong kamfri long panis blong sin. Bifo long Jan Hus, Inglisman ya John Wycliffe i bin talem se sam fasin we jos i mekem longtaem finis i kam oli no laenap wetem Baebol. Tu man we tufala i laef semtaem long Martin Luther, nem blong tufala Erasmus blong Rotterdam mo Tyndale blong Inglan, oli wantem jenisim sam samting tu. Be ol tok blong Martin Luther i kasem moa man, from we Johannes Gutenberg blong Jemani i wokem wan mesin blong prentem ol niuspepa, nao tok blong Martin i goaot long plante ples.

Long yia 1455, mesin blong Gutenberg i stat wok long Mainz. Long yia 1500, ol mesin olsem oli stat wok long 60 taon blong Jemani mo long 12 narafala kantri blong Yurop. Hemia faswan taem long histri we ol man oli save kasem nius kwiktaem. Ale, oli prentem ol 95 stamba rul blong Martin Luther mo oli givimaot olbaot, nating se maet hem i no bin givim raet long olgeta blong mekem olsem. Naoia, toktok ya se jos i mas jenisim sam samting i goraon long plante ples, mo ol man oli stap raorao from. Wantaem nomo, olgeta man Jemani oli save long man ya Martin Luther.

“San Mo Mun” i Agensem Hem

Blong plante handred yia, Yurop i stap long han blong tufala grup we i gat paoa, hemia gavman blong Rom mo Katolik Jos blong Rom. Man we fastaem hem i presiden blong Luteran Wol Federesen, nem blong hem Hanns Lilje, i talem se: “Empera mo pop i wok tugeta, olsem we san mo mun i wok tugeta.” Be plante man oli no save weswan long tufala i olsem san we i strong moa long mun. Samwe long yia 1500, paoa blong tufala i kasem fulmak blong hem mo biaen i stat blong godaon. Naoia, olgeta samting i stret blong wan jenis i kamaot.

Taem Pop Leo 10 i luk ol 95 stamba rul blong Martin Luther, hem i kros we i kros, nao i tok strong long hem se bambae jos i sakemaot hem sipos i no tekembak ol rul ya. Martin tu i kros, ale hem i girap long fored blong ol man, i bonem niuspepa blong pop we i talem ol strong tok ya. Afta, hem i raetem sam moa tok blong traem pulum ol man long olgeta ples blong jenisim sam samting long jos, nating se pop i no wantem. Long yia 1521, Pop Leo 10 i sakemaot Martin Luther, i no moa save stap long jos. Taem Martin i komplen se oli jajem hem bifo we oli mekem kot long hem, Empera Charles 5 i singaot hem i kam long wan miting long taon ya Worms. Long Eprel 1521, Martin i aot long Wittenberg i wokbaot 15 dei blong kasem Worms. Trip ya i olsem wokbaot blong wan man we i win long faet finis. Ol man long evri ples oli wantem luk hem, mo oli tekem saed blong hem.

Long Worms, Martin i stanap long fes blong empera, ol pikinini blong empera, mo man we i wok long nem blong pop. Long yia 1415 long taon ya Constance, Jan Hus tu i bin stanap long fes blong ol man ya. Mo biaen, oli fasem hem long pos mo oli bonem hem long faea. Be naoia, ae blong olgeta man blong Jos mo olgeta man long kantri ya i stap long Martin. Long miting ya, hem i talem se bambae i tekembak ol stamba rul blong hem nomo sipos ol man we oli agensem hem oli save yusum Baebol blong pruvum se tok blong hem i rong. Be i no gat wan man long ples ya we i save rimemba ol vas olsem Martin. Pepa ya, Disisen Long Worms, i tokbaot wanem i kamaot long miting ya. Hem i talem se Martin i wan man blong brekem loa, mo oli putum tabu long ol buk blong hem. Ale, laef blong Martin i stap long denja nao, from we pop i sakemaot hem finis, mo naoia, empera i putum tabu long wok blong hem.

Be stret long taem ya, wan samting i hapen we i mekem ol man oli sek. Martin i stap wokbaot i kambak long Wittenberg, nao sam man oli holem hem long rod, oli karem hem i go long wan ples blong haed. Gudfala man ya Frederic blong Saxony i mekem plan ya from we hem i no wantem se ol enemi blong Martin oli faenem hem. Long fasin haed, oli karem hem i go long wan bigfala haos we i stap longwe long ol narafala haos, nem blong hem Wartburg Haos. Long ples ya, hem i kam wan soldia. Hem i no moa katem mustas blong hem mo i jenisim nem blong hem i kam Junker Jörg.

Septemba Baebol

Blong ten manis, Martin i stap long Wartburg Haos, blong empera mo pop i no save faenem hem. Buk ya Welterbe Wartburg i talem se: “Taem hem i stap long Wartburg Haos, hem i mekem plante wok mo i kasem plante niufala tingting i bitim ol narafala taem long laef blong hem.” Long ples ya, hem i finisim bigfala wok blong tanem Niutesteman blong Erasmus i go long lanwis blong Jemani. Long Septemba 1522 oli prentem buk ya, be oli no talem long ol man se Martin Luther nao i tanem ol tok blong hem. Ol man oli singaot buk ya se Septemba Baebol. Oli putum praes blong hem se 1 1/2 gilda​—hemia pei blong wan haosgel blong wan fulyia. Nating se oli sasem Baebol ya tumas, fulap man oli wantem. Long 12 manis, oli wokem tu bigfala hip blong hem, 6,000 kopi evriwan. Long ol 12 yia biaen, oli wokem bitim 69 bigfala hip blong Baebol ya.

Long yia 1525, Martin Luther i tekem Katharina von Bora i kam woman blong hem. Bifo, woman ya i wan sista blong Katolik. Katharina i lukaotgud long ol wok long haos, mo hem i givhangud long man blong hem we i gat fasin blong halpem ol narafala man. Tufala i gat sikis pikinini, be plante fren tu oli stap long haos blong tufala, wetem samfala we oli stap skul mo samfala we oli ronwe long kantri blong olgeta. Taem Martin i kam olfala, ol man we oli stap long haos blong hem oli respektem gud hem, mo oli raetemdaon ol advaes we hem i givim long olgeta. Biaen, oli joenem ol not ya oli kam wan buk we nem blong hem Luthers Tischreden (Ol Storian Blong Martin Luther Long Taem Blong Kakae). Blong smoltaem, oli salem moa kopi blong buk ya i bitim ol narafala buk long lanwis blong Jemani. Baebol nomo we oli salem moa kopi blong hem.

Gudhan Blong Tanem Tok Mo Raetem Plante Buk

Long yia 1534, Martin Luther i finisim wok blong tanem Oltesteman i go long lanwis blong Jemani. Hem i jusumgud ol wod we hem i yusum, hem i tanem ol tok long fasin we i gat gudfala tiun blong hem mo we ol man oli save haremgud blong ridim. Frut blong wok blong hem i wan Baebol we ol man oli naf blong ridim nating se oli no skulgud. Martin i tokbaot fasin blong hem blong tanem tok i se: “Yumi mas storian long ol mama long haos blong olgeta, ol pikinini long rod, mo ol man long maket ples, mo yumi mas wajemgud maot blong olgeta blong luk olsem wanem oli toktok, nao yumi mas tanem ol tok long sem fasin.” Baebol blong Martin Luther i givhan blong mekem se olgeta man Jemani oli folem sem fasin nomo blong raetem lanwis blong olgeta.

Martin i gat gudhan blong tanem ol tok, mo hem i kwik blong raetem ol buk. Ol man oli talem se long olgeta yia we hem i wok, evri tu wik hem i raetem wan longfala stori. Long sam stori, hem i tokbaot sam samting we hem i no agri long olgeta. Strong fasin we hem i gat long ol faswan buk blong hem, i no jenis nating long ol buk we hem i raetem taem hem i kam olfala. Ol laswan buk blong hem oli strong moa. Buk ya Lexikon für Theologie und Kirche, i talem se ol buk blong Martin Luther oli soem se “hem i gat fasin blong kros bitim mak,” mo hem i “no gat tingting daon mo lav.” Be oli soem tu se “hem i gat strong tingting blong mekem wok ya we hem i ting se i impoten tumas.”

Taem Faet Blong Ol Parakot Man i stat, fulap man oli ded long ol ples we pikinini blong empera i rul long olgeta. Oli askem long Martin blong talem tingting blong hem long saed blong faet ya. ?Ol parakot man oli gat raet blong girap agensem ol masta blong olgeta? Martin i no traem blong pulum ol man blong oli laekem hem. Hem i givim ansa we bighaf blong ol man oli no glad long hem. Hem i ting se ol man blong God oli mas obei long ol masta blong olgeta. (Rom 13:1) Ale, hem i talem klia se oli mas kilim i ded ol man we oli stap mekem rebelian ya. Hem i se: “Letem eniman we i naf, i stikim narafala long naef, i faetem narafala, mo i kilim narafala i ded.” Hanns Lilje i talem se tok ya i mekem we “fulap man oli no moa laekem Martin olsem fastaem.” Biaen, Martin i raetem sam stori long saed blong ol man Jiu we oli no wantem joen long Kristin skul, olsem stori ya On the Jews and Their Lies. Ol stori ya oli pulum plante man blong ting se hem i agensem ol man Jiu.

Samting We Hem i Livim Biaen Taem Hem i Ded

Refomesen we ol man olsem Martin Luther, Calvin, mo Zwingli, oli statem, i mekem se skul Protestan i stanap. Bigfala samting we Martin Luther i livim long Protestan skul afta we hem i ded, hemia tijing ya se man i save kam stret man long fes blong God tru long bilif nomo. Olgeta man Jemani oli joen long wan long tufala skul ya Protestan no Katolik. Skul Protestan i go long plante narafala ples tu olsem Skandanavia, Swiselan, Inglan, mo Netalan. Tede, i gat handred milian man we oli skul Protestan.

Nating se plante man oli no agri long bilif blong Martin Luther, be oli tinghae long hem. Long ol ples we fastaem oli stap insaed long Demokratik Ripablik blong Jemani olsem Eisleben, Erfurt, Wittenberg, mo Wartburg, long 1983 oli mekem wan lafet blong makem dei we Martin Luther i bon long hem 500 yia bifo. Gavman blong ol Sosialis long ples ya i talemaot se Martin Luther i wan man we i impoten tumas long histri blong Jemani mo fasin blong kantri ya. Mo tu, wan haeman blong Katolik long ol yia 1980 i tokbaot olsem wanem Martin Luther i gat paoa long ol man, i se: “Afta long Martin Luther, i no gat wan narafala man we i gat paoa long ol man olsem hem.” Profesa Aland i raetem se: “Evri yia, ol man oli raetem bitim 500 niufala buk long saed blong Martin Luther mo Refomesen, mo oli prentem ol buk ya long klosap olgeta bigfala lanwis blong wol.”

Yes, Martin Luther i gat hed, hem i gat fasin blong rimemba ol samting i klia nomo, hem i save toktok gud, mo hem i wan man blong wokhad. Be hem i strong long ol toktok blong hem, hem i no gat longfala tingting, mo hem i agensem fulwan ol man we oli gat tu fes. Long Eisleben, long Februari 1546, klosap long taem we hem i ded, sam fren oli askem long hem sipos tingting blong hem i jenis long saed blong ol bilif we hem i tijim ol man long hem. Martin i ansa se: “Nogat.” Yes, Martin Luther i ded finis, be plante man oli holemstrong long ol tijing blong hem yet.

[Tok blong pija long pej 27]

Martin Luther i agensem fasin blong givim mane blong tekemaot sin

[Credit Line]

Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Tok blong pija long pej 28]

Martin Luther i talem se bambae i tekembak ol tok blong hem nomo sipos ol man blong agens oli yusum Baebol blong pruvum se hem i rong

[Credit Line]

From the book The Story of Liberty, 1878

[Tok blong pija long pej 29]

Rum blong Martin Luther long Wartburg Haos ples we hem i wok blong tanem Baebol

[Credit Line]

Both images: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Foto Credit Line blong pija long pej 26]

From the book Martin Luther The Reformer, 3rd Edition, published by Toronto Willard Tract Depository, Toronto, Ontario

[Foto Credit Line blong pija long pej 30]

From the book The History of Protestantism (Vol. I)